İmamət və vilayətlə əlaqədar iki fərqli bəhs mövcuddur:

1. “Ümumi imamət və vilayət”; yəni hər bir əsr və dövrdə insanlar arasında Allah tərəfindən bir imam və rəhbər mütləq olmalıdır; istər peyğəmbərlik, istərsə də yalnız imamət məqamına malik olsun.

2. “Xüsusi imamət və vilayət”; bu ilahi məqam İslam Peyğəmbərindən (s) sonra onun canişini və xəlifəsinə aiddir.

Başqa sözlə, nübüvvət və peyğəmbərlik iki qismə – ümumi və xüsusi peyğəmbərliyə bölündüyü kimi, imamət də iki qismə bölünür.

Qurani-Kərimdə ümumi imamət və vilayət haqqında bir sıra ayələr mövcuddur ki, “inzar və hidayət ayəsi” adını daşıyan “Rəd” surəsinin 7-ci ayəsi həmin ayələrdən biridir. Bu ayədə İslam Peyğəmbərinə (s) xitabən buyurulur:

إِنَّمَا أَنتَ مُنذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ

«Sən yalnız qorxudansan. Hər qövmün və millətin də bir hidayət edəni vardır!»

Fəxri-Razi bu ayənin təfsirində üç fikir söyləmişdir:

1. «Münzir» (qorxudan) və «hadi» (rəhbər və hidayət edən) sözlərinin hər ikisi eyni məna daşıyır və ayənin mənası belədir: «Sən yalnız hər tayfanı qorxudan və hidayət edənsən!»

2. İslam Peyğəmbəri (s) qorxudan, Allah isə hidayət edəndir.

3. İslam Peyğəmbəri (s) qorxudan, imam Əli (ə) isə hidayət edəndir.

İbn Abbas deyir: «Peyğəmbər (s) mübarək əlini sinəsinə qoyub buyurdu: «Mən qorxudanam!» Sonra isə əlini həzrət Əliyə (ə) tərəf uzadaraq buyurdu:

اَنْتَ الْهادِىُ يا عَلىّ! بِكَ يَهْتَدِى الْمُهْتَدوُنَ مِنْ بَعْدِى!

«Ya Əli! Sən (isə) hidayət edənsən. Məndən sonra doğru yolu tapanlar sənin vasitənlə hidayət olacaq.» (“Kəbir” təfsiri, Fəxri-Razi, c.19, səh.14.)

Bu üç baxışı digər təfsirçilər də qeyd etmişlər. Sünni təfsirçilərinin bəziləri isə bu ayənin 1-ci və 2-ci təfsirinin düzgün olduğunu sübut etməyə çalışmışlar. Çünki 3-cü təfsir onların təəssübkeş təfəkkür tərzinə uyğun deyil. Halbuki birinci təfsir ayənin zahiri ilə uyğun gəlmir. Çünki hər iki vəsf İslam Peyğəmbərinə (s) aid olsaydı, onda Allah-Taala belə buyurardı: «İnnəma əntə munzirun və hadin li-kulli qovmin» – «Həqiqətən, sən yalnız hər millət və tayfanı qorxudan və hidayət edənsən!» Başqa sözlə, ərəb qrammatikasına əsasən, (“carr və məcrur” olan) «li-kulli qovmin» (hər tayfanı) ifadəsi «hadi» (hidayət edən) sözündən öncə qeyd edilə bilməz. Əgər öncə qeyd edilərsə, onda hər iki vəsfdən öncə gəlməli və belə deyilməlidir: «İnnəma əntə li-kulli qovmin munzirun və hadin» – «Həqiqətən, sən hər tayfanın yalnız qorxudanı və hidayət edənisən!» Bir sözlə, «li-kulli qovmin» (hər tayfanı) ifadəsinin iki vəsfdən yalnız birindən öncə qeyd edilməsi və digərinə aid edilməsi üçün bir dəlil yoxdur; ya hər ikisindən öncə, ya da hər ikisindən sonra qeyd edilməlidir.

İkinci təfsirdə də uyğunsuzluq var. Çünki Allah-Taalanın hidayətçi olmasına heç bir şəkk-şübhə olmadığından onu qeyd etməyə ehtiyac qalmır. Bir də cümlənin zahiri mənası hər bir əsr və zamanda xüsusi hidayətçinin olmasını bildirir. Halbuki tək halda «li-kulli qovmin hadin» (hər tayfanın bir hidayətçisi vardır) – ifadəsindən başa düşülən cəm hal Allaha münasib deyil.

Beləliklə, uyğun ayənin yeganə məqbul təfsiri budur ki, Peyğəmbəri-Əkrəm (s) qorxudandır və hər dövrdə hər qövmün hidayətçisi var.

Görəsən, bu hidayətçi məqamı hər dövr və tayfanın alimlərinə də şamildirmi? – Cavab mənfidir. Çünki hər dövrdə bir yox, çoxsaylı alimlər ola bilər. İslam Peyğəmbəri (s) bir nəfər olduğu kimi, müsəlmanların hidayətçisi də hər dövrdə bir nəfər olmalıdır. Başqa sözlə, İslam Peyğəmbəri (s) dinin təsisçisi olduğundan camaatı qorxudur, imam isə onları hidayət etməklə bu yolu davam etdirir.

Qeyd olunanlar ayədən başa düşülən dəqiq nöqtələr idi. Bu zəmində nəql olunan şiə və sünni rəvayətlərinə nəzər saldıqda isə məsələ daha da aydınlaşır. Sünnilərin ən məşhur təfsir kitablarından olan «Əd-durrul-mənsur»da Peyğəmbərdən (s) bu ayənin təfsiri ilə bağlı müxtəlif rəvayətlər nəql edilmişdir:

1. İbn Cərir, İbn Mərdəveyh, Əbu Nəim, Deyləmi, İbn Əsakir və İbn Nəccardan belə nəql olunur: «Sən yalnız qorxudansan. Hər qövmün və millətin bir hidayət edəni var!» – ayəsi nazil olduqda, İslam Peyğəmbəri (s) əlini sinəsinə qoyub «Qorxudan mənəm!» buyurdu. Sonra həzrət Əliyə işarə ilə buyurdu: «Ya Əli! Hidayətçi (rəhbər) sənsən və məndən sonra doğru yolu tapanlar məhz sənin vasitənlə hidayət olacaq.»

2. Əbu Bərzə Əsləmi bu ayə barəsində deyir ki, Peyğəmbərin (s) əlini sinəsinə qoyduğu halda belə buyurduğunu eşitdim: «Həqiqətən, sən qorxudansan!» Sonra əlini həzrət Əlinin (ə) sinəsinə qoyub «Hər tayfanın bir hidayət edəni vardır!» – deyə buyurdu.»

3. Yenə həmin kitabda bu ayənin təfsirində Abdullah ibn Əhməd, İbn Əbu Hatəm, Təbərani, Hakim, İbn Mərdəveyh və İbn Əsakirin imam Əlidən (ə) belə nəql etdikləri qeyd olunmuşdur: «Allahın Rəsulu (s) qorxudandır, mən isə hidayətçiyəm!» (“Əd-durrul-mənsur”, Cəlaləddin Süyuti, c.4, səh.45.)

4. Başqa bir hədisdə İbn Abbas Peyğəmbəri-Əkrəmdən (s) belə nəql edir: «Mən qorxudanam, Əli isə hidayətçidir. Ya Əli! Doğru yolu tapanlar məhz sənin vasitənlə hidayət olar.»

Bu hədis bir qrup məşhur sünni hədisçilərinin, o cümlədən, Hakimin «Müstədrək», Zəhəbinin «Təlxis», Fəxri-Razinin «Kəbir», İbn Kəsirin «Təfsir», İbn Səbbağ Malikinin «Füsusul-muhimmə», Gənci Şafeinin «Kifayətut-talib», Əllamə Təbərinin «Təfsir», İbn Həyyan Əndəlusinin «Bəhrul-muhit», Nişapurinin «Təfsir», Həməvininin «Fəraidus-səmteyn» və s. təfsir kitablarında nəql edilmişdir.

5. «Həbibus-seyr» kitabının müəllifi Mirqiyasəddin belə yazır: «Müxtəlif mənbələrə görə, “Həqiqətən, sən yalnız qorxudansan və hər tayfanın bir hidayət edəni vardır!” – ayəsi nazil olanda, İslam Peyğəmbəri (s) həzrət Əliyə (ə) buyurdu: «Ya Əli, mən qorxudanam, sən isə hidayət edənsən! Məndən sonra doğru yolu tapanlar məhz sənin vasitənlə hidayət olarlar.» (“Həbibus-seyr”, c.2, səh.12.)

6. Bu hədisi Həməvini Əbu Hüreyrədən, o da imam Əlidən (ə) nəql etmişdir. (“Ehqaqul-həqq”, c.3, səh.92.)

7. Bu hədis Hakimin «Müstədrək» kitabında Əbu Büreydə Əsləmidən geniş şəkildə belə nəql olunmuşdur:

دَعا رَسوُلُ اللهِ (ص) بالطَّهوُرِ وَعِنْدَهُ عَلِىُّ ابْنُ اَبِى طالِبٍ فَاَخَذَ رَسوُلُ اللهِ (ص) بِيَدِ عَلِىٍّ بَعْدَ ما تَطَهَّرَ فَاَلْصَقَها بِصَدْرِهِ ثُمَّ قالَ: اِنَّما اَنْتَ مُنْذِر، وَيَعْنى نَفْسَهُ، ثُمَّ رَدَّها اِلى صَدْرِ عَلِىٍّ، ثّمَّ قالَ: وَلِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ، ثُمَّ قالَ لَهُ اَنْتَ مَنارُ الْاَنامِ وَغايَةُ الْهُدى وَاَميرُ القُرّاءِ اَشْهَدُ عَلى ذالِكَ اِنَّكَ كَذالِكَ:

«Bir dəfə Allahın Rəsulu (s) dəstəmaz almaq üçün su istədi. Həzrət Əli ibn Əbu Talib (ə) də onun yanında idi. Dəstəmaz aldıqdan sonra Əlinin (ə) əlindən tutub, öz sinəsinə qoyaraq buyurdu: «Qorxudan sənsən! (Həzrət özünü nəzərdə tuturdu.) Sonra öz əlini Əlinin (ə) sinəsinə qoyub buyurdu: ”Hər tayfanın bir hidayət edəni vardır!” Sonra əlavə edərək buyurdu: «Sən camaatın işıqlı çırağı, hidayətə yönəldəni və Quran qarilərinin əmirisən. Mən şəhadət verirəm ki, doğrudan da, sən beləsən!» (“Əl-mizan”, c.11, səh.327.)

Peyğəmbərin (s) bu hədisinin müxtəlif ifadələrlə bəyanı onun dəfələrlə təkrarlandığını göstərir. Qeyd etdiyimiz hədislərdə nəzərə çarpan ifadənin müxtəlifliyi buna yetərli sübutudur.

Əhli-beyt məktəbi ardıcıllarından da bu zəmində müxtəlif hədislər nəql olunmuşdur. Biz onlardan birinə işarə etməklə kifayətlənirik:

«Nurus-səqəleyn» kitabında bu məsələ ilə bağlı beş yüzə yaxın hədis nəql olunur. O cümlədən, imam Baqir (ə) və imam Sadiqdən (ə) belə nəql olunur: «Hər bir (məsum) imam öz zamanının hidayətçisidir.» Başqa bir hədisdə belə buyurulur: «Hər bir imam öz zamanında yaşayan qövmlərin hidayətçisidir.» (“Nurus-səqəleyn”, c.2, səh.483, hədis 19-20.)

Rza Şükürlü