NÜBUVVƏT VƏ SOSİAL DİRÇƏLİŞ

Cümə– 1974-10-04

Ramazan ayının 17-si.

بسم الله الرحمن الرحيم

وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ. وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِي فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُوا يَحْذَرُونَ

“Biz istəyirik ki, yer üzündə zəiflərə minnət qoyaq və onları rəhbər və varislər edək. Onları yer üzündə yerləşdirib möhkəmləndirək. Firona, Hamana və ordularına onların (zəiflərin) qorxub çəkindikləri şeyi göstərək.”

“Qəsəs” surəsi, ayə 5-6.

Bu ayələr, eləcə də, “Səff” surəsinin ayələri ilə bərabər digər uyğun ayələrin təfsiri ilə bağlı bəhs etmək istədiyimiz mətləblər üçün ən gözəl başlıq, qeyd etdiyimiz kimi, “Nübuvvət və sosial dirçəliş”dir.

Peyğəmbərin (s) sosial dirçəlişdəki rolunu izah etmək bizim vəzifəmizdir. Bu mövzu ilə əlaqədar bəzi mətləblərə ötən bəhslərdə azacıq işarə etdik və bildirdik ki, besət və ilahi vəhyin başlanması ilə peyğəmbərin öz batini və qəlbində xas dönüş və stimul yaranır. Allah bəyənib seçdiyi bu bəndəsinə güc verməklə bərabər, onun öhdəsinə böyük və ağır məsuliyyət də qoyur. Bundan sonra artıq peyğəmbər dünənki və bir neçə saat bundan öncəki insandan tamamilə fərqlənir və yeni bir insana çevrilir. İslam Peyğəmbərini (s) qəbul etməyən bəzi qərəzli və yaxud qərəzsiz yazıçılar – şərqşünaslar o Həzrətin həyatı haqqında belə yazırlar: “Peyğəmbər (s) peyğəmbərliyindən öncə daim mütaliə və təfəkkür edirdi. O, bu təfəkkür sayəsində o böyük inqilabı yarada bildi.” Əgər onlar bu ifadədə başqa bir məsələni nəzərdə tutmayıblarsa, təbii ki, bu ifadə məhz yalandır.

Peyğəmbər (s) İslam inqilabına təfəkkür sayəsində çatmayıb. Ümumiyyətlə, o Həzrətin özündə ilk vəhydən sonra böyük dönüş yarandı, sanki başqa bir insana çevrildi. Bu isə yalnız İslam Peyğəmbərinə (s) deyil, bütün peyğəmbərlərə xas olan bir məsələdir. Həzrət Musa (ə) öz əhli-əyalı ilə birlikdə adi bir səfərə çıxdığı zaman səhranın ortasında, o həssas anda, ilahi vəhy nazil oldu və o, hər şeyi unutdu. O, peyğəmbər olduğunu hiss etdikdə, bir an öncəki insandan tamamilə fərqləndi, onda xüsusi bir coşğu və stimul yarandı.

İslam inqilabını Peyğəmbərin (s) təfəkkürünün nəticəsi hesab edənlər besətə, nübuvvətə, vəhy və peyğəmbərlərin qeyb aləmi ilə rabitəsinə əsla inanmırlar. Bu sözü deyənlər ya əqidəsiz, ya da qərəzli şərqşünaslardır. Bəziləri isə qərəzsiz olsalar da məlumatsızlıqdan onu öz kitabları, məqalə və çıxışlarında təkrar edirlər.

Hər halda, besət peyğəmbərlərin varlığında yaranan stimul, inqilab, çevriliş və dönüşdən ibarətdir. (Siz hansı ifadəni istəyirsinizsə, işlədə bilərsiniz.) Onun varlığında bu inqilab və dönüş yarandıqdan sonra, növbə onun xarici mühitdə gerçəkləşməsinə çatır. Peyğəmbərin (s) ruhunda xas şəkildə baş qaldıran həmin dəyişiklik cəmiyyətdə də baş qaldırır. Biz bu mətləbin adını “Nübuvvət və sosial dirçəliş” olaraq qeyd etdik.

Əlbəttə, biz bu bəhsdən sonra nübuvvətlə bağlı digər bəhslərə də toxunacağıq, inşallah! Sabah, bəlkə də o birisi gün bəhs edəcəyimiz mövzu “nübuvvətin hədəfləri” haqdadır və o, daha önəmlidir. Görəsən, bu ictimai dirçəliş və çevrilişdə məqsəd nədir? Bir, ya da iki məclisi bu mövzuya həsr edəcəyik. Ondan sonra digər məsələlər də var ki, imkan daxilində gələcək günlərdə bacı və qardaşların diqqətinə çatdıracağıq.

Biz peyğəmbərlə bağlı qeyd etdiyimiz bu inqilab haqqında nə deyə bilərik? Bu gün sivil dünyada “inqilab” sözü aydın və mənalı bir sözdür. Məlum məsələdir ki, “inqilab” dedikdə, cəmiyyətdə baş verən dərin və fundamental dəyişiklik nəzərdə tutulur. Bu sözdə, birmənalı olaraq, xaos, qırğın və insan ölümündən söz gedə bilməz, ola bilsin ki, kiçik dava-dalaşlar, söz-söhbətlər yaransın, amma sözün özü bu mənanı əsla daşımır.

İnqilabın mənası budur. Bunu sadə bir misalla belə izah edə bilərik: Bu məscidi, onun sütunlarını, divarını və tavanını xüsusi bir quruluş və memarlıq fonunda təsəvvür edin. Yaxud məscidin salonunun mehmanxana tək otaq-otaq olduğunu təsəvvür etdikdə, təbii ki, binanın təməli də tam başqa ölçü və şəkildə dizayn ediləcəkdir. Yaxud da bir oteli dağıdıb yerində məscid, yaxud bank, yaxud da yaşayış binası tikmək istədikdə, onun təməl və fundamenti də dəyişilməlidir, onun yalnız rəngini dəyişmək və yaxud təmir etməklə məscid və ya bank halına salmaq qeyri-mümkündür. Nə üçün? Çünki məscidin xüsusi təməli, divarları, tavanı və memarlıq üslubu tamamilə fərqlidir. Əgər müəyyən məqsəd üçün tikilmiş bir binanı həmin məqsədin tamamilə əksinə olan başqa bir məqsəd üçün istifadəyə verirlərsə, burada mütləq inqilab (əsaslı dəyişiklik) yaradılmalıdır. Burada inqilabın mənası nədir? O deməkdir ki, binanın təməli, sütunları, xarici və daxili divarları, ümumiyyətlə, binanın dizaynı yeni məqsədə uyğun olaraq əsaslı şəkildə dəyişilməlidir. Buna inqilab deyilir.

Əlli min, yaxud beş yüz min və yaxud da əlli milyondan ibarət bir cəmiyyəti təsəvvür edin. Cəmiyyət dedikdə, müəyyən məqsəd, ümumi proqram, bir xətt və bir yol üzrə bir-birinin ətrafında yaşayan və bir-birinə bağlı vahid topluluq təşkil edən bir qrup insan nəzərdə tutulur. Neçə min və yaxud milyondan ibarət bir cəmiyyətin təşkili iki formada mümkündür; başqa formalar təsəvvür olunsa da, bu iki formanın strukturuna daxil ediləcəkdir: Biri budur ki, həmin cəmiyyətdə azlıq təşkil edən bir qrup insan bütün idarəçilik sistemini, xalqın bütün işlərinə rəhbərliyi öz öhdəsinə götürür, xalqın yolunu və onlara hakim qanunları onlar təyin edir. Bu zaman xalq onların istəyinə qarşı çıxdıqda, şiddətlə məhkum olunur, kimsə onlara “gözünüz üstə qaşınız var” dedikdə, ondan amansızcasına qisas alınır. Belə bir cəmiyyətdə hansısa bir hadisə baş verdikdə, hakim dairə onu cəmiyyətə zərərli də olsa, öz xeyrinə tamamlayır. Belə bir cəmiyyətə hansısa bir bəla üz verdikdə, onların özləri bir kənara çəkilir və xalqı ona sipər edir. Bu da bir növ cəmiyyətdir və onun təməl və quruluşu sosial təbəqələşmə əsasındadır.

Sosial təbəqələşmənin mənası bəzilərinə mürəkkəb görünsə də ötən məclislərdə izah etdiyimiz kimi, mənası çox sadədir. Sosial təbəqələşmənin hakim olduğu cəmiyyətdə hüquqi ayrı-seçkilik var; biri tox, digər isə acdır, biri geniş imkan və imtiyazlara sahib olduğu halda, digəri acından ölür, biri əmr edən, digəri isə tabe olandır, biri zor tətbiq etdiyi halda, digəri ona məhkumdur. Belə cəmiyyətin iqtisadiyyatına da iqtisadi təbəqələşmə hakimdir. Belə cəmiyyətdə hökumət yuxarı təbəqənin tərəfindədir, hüquqi prinsiplər onların xeyrinədir.

İkinci növ cəmiyyət isə fərqlidir. Beş min və yaxud əlli milyondan ibarət bir cəmiyyətdə hamı bərabər yaşayır, heç kim heç kimə zor tətbiq edə bilmir, heç kim heç kimdən, hətta bir nəfərdən belə üstün deyil. Bu cəmiyyətdə “Cənab, sən nə üçün filan işi görübsən?” – deyə soruşduqda, “Yaxşı eləmişəm, ürəyim belə istəyib!” – deyə cavab verən birini tapa bilməzsən. Bu cəmiyyətdə heç kim heç kimə hakim deyil, kimsə başqasının haqqını mənimsəyə bilmir, biri digərindən oğurluq edə bilmir, heç kim heç kimin qarşısında sınmır, əzilmir, zülmə məruz qalmır. Bu beş min və yaxud əlli milyonluq cəmiyyətdə hamı bir qüdrətin əmrinə tabedir və o qüdrət bəşər qüdrətindən üstündür. O kimdir? O Allahdır. Bu da ikinci növ cəmiyyətdir.

Xülasə, cəmiyyətdə iki cür struktur mövcuddur: Birində xalqın əksəriyyəti kiçik bir qrupun müqabilində kölə və əsirdir, digərində isə xalq bütünlüklə başqa qüdrətlərin əsarətindən azaddır. Birinci strukturda iqtisadiyyat yuxarı təbəqənin və onlara yaxın insanların xeyrinədir. İkinci sturkturda isə cəmiyyət təbəqəsizdir, heç kim heç kimə zor tətbiq edə bilmir. Bu cəmiyyətdə hökumət və iqtisadiyyat hamıya aiddir, başqa sözlə, yaxşılıq da, pislik də hamınındır. Həm narahatçılıq, həm də xeyirxahlıqda hamı bərabər şəkildə şərikdir, bu cəmiyyətdə dünya Cənnətdir.

Birinə zülm, sitəm, zorakılıq, insanların müxtəlif siniflərə ayrılması, başqasının əlinin zəhmətindən bəhrələnmək, quldurluq və ayrı-seçkiliyin, digərinə isə ədalət, insanlıq və azadlığın hakim olduğu bu iki cəmiyyət tarix boyu olub. Burada bəzi səbəblərdən “azadlıq” sözünü xüsusi olaraq qeyd edirəm. Dünyada adı çəkilən bəzi təbəqəsiz cəmiyyətlərdə azadlıqdan başqa, hər şey vardır. Təbəqəsiz cəmiyyətdə rifahla yanaşı, azadlıq hökm sürür, heç kim heç kimin köləsi olmur, heç kim heç kimə zor tətbiq etmir. Qeyd etdiyimiz hər iki cəmiyyət tarix boyu olmuşdur.

Ayrı-seçkiliyin hökm sürdüyü birinci növ cəmiyyəti tarixin zülmkarları, qeysərlər və kəsraları, abad, azad, bərabərlik və insanlığın hökm sürdüyü ikinci cəmiyyəti isə tarixin böyük ilahi peyğəmbərləri yaratmışlar. Soruşa bilərsiniz ki, peyğəmbərlər də cəmiyyəti formalaşdırmışlarmı? Əlbəttə ki, cavab müsbətdir, bəli! Peyğəmbərlər cəmiyyətlər təşkil etmişlər və Quranda onların təşkil etdiyi cəmiyyətlərin nişanəsi çoxdur. Süleymanın (ə), Talutun (ə) və Musanın (ə) əhvalatı, onun müqəddəs torpağa gəlişi və Bəni-İsraili özü ilə aparmaq istəməsi buna bir misaldır. Həzrət Musa (ə) Bəni-İsraili özü ilə hara aparmaq istəyirdi? Vətəndaş cəmiyyəti yaratmaq istəyirdi. (Ola bilsin, sabah və birisi gün bu mövzu haqqında danışaq, indi isə ötəri işarə etmək istədim.)

Bəli, tarix boyu hər iki cəmiyyət olmuşdur. Əqlin və insanlığın pislədiyi cəmiyyətə hər zaman dinə qarşı çıxan zalım siyasi qüdrətlər, ideal cəmiyyətə isə ilahi və mənəvi qüdrətlər, yəni peyğəmbərlər rəhbərlik etmişlər. Peyğəmbərlər nə üçün gəlmişlər? Onlar gəlmişlər ki, birinci növ cəmiyyəti ikinci növ cəmiyyətlə əvəz etsinlər. Bizim bugünkü söhbətimizin həqiqəti bundan ibarətdir.

Adətən, peyğəmbərlərlə bağlı təsəvvür tamamilə başqadır. Xalq elə təsəvvür edir ki, bir cəmiyyətdə zühur edən peyğəmbər böyük hikmət sahibi, dağlar boyda məlumata sahib olan görkəmli alim və mütəfəkkir tək özünə böyük, ya kiçik bir ev seçərək bir otaqda əyləşir və təyin olunmuş saatda camaat dəstə-dəstə gəlib onun elmi və mənəviyyatından bəhrələnir. Onun yanına gələn insanları yaxşılığa dəvət edib pislikdən çəkindirir, onlara: “Ey insanlar, Allah var, Ondan qorxun!” – deyə moizə edir, dəlil-sübut gətirir, bəhs edir, onlardan bir qrupunu hidayət edir və sonra da dünyadan köçüb gedir. Xalq peyğəmbərlərin belə bir insan olduğunu təsəvvür edir.

Halbuki, peyğəmbərlərlə bağlı bu təsəvvür yanlışdır. Qeyd etdiyimiz kimi, ruhu və batinində xüsusi dönüş yaranan peyğəmbər hansısa bir cəmiyyətə göndərildikdə, artıq yorulmaq bilmir, dayanmadan çalışır, cəmiyyətdə hər yanı işıqlandıran məşələ çevrilir, cəmiyyətə hakim vəziyyəti nəzərdən keçirib insan fitrətinə zidd hansı qanun və quruluşun səhv olduğunu gördükdə, onun islahı və dəyişilməsi üçün çalışmağa başlayır; əgər həmin quruluşa sosial təbəqələşmə, ayrı-seçkilik, zülm, haqsızlıq və hərc-mərclik hakimdirsə, onun aradan qaldırılıb tövhid cəmiyyəti ilə əvəz edilməsi üçün hərəkətə başlayır.

Bəs tövhid cəmiyyəti necə olur? “Tövhid” bəhsində qeyd etdik ki, tövhid təbəqələri inkar edir, ilahi tövhid Allahın qüdrət və hakimiyyəti deməkdir; hər bir şey – qanunlar və ənənələr Allah tərəfindən ilham olunur.

İlahi tövhidin hakim olduğu cəmiyyətdə hamı Allahın bəndəsi olmalı, heç kim heç kimin köləsi olmamalı, bəndələr köləlik əsarətindən azad olmalıdır. Peyğəmbər bu hədəflə, bu ideya ilə, bu təfəkkürlə cəmiyyətə daxil olaraq sosial təbəqələşməni aradan qaldırmaq, təbəqəsiz, zülm və ayrı-seçkilikdən uzaq, aləmlərin Rəbbinin hakimiyyətinə müti bir cəmiyyət qurmaq üçün dayanmadan çalışmağa başlayır. Peyğəmbərlərin (s) missiyası budur!

Orxan qardas aşagidakı () içindəkini oxuyarsan

(Buna peyğəmbər olmayan və sizin az-çox tanıdığınız məşhur şəxsiyyətlərdən misal göstərə bilərdim, lakin dini-məzhəbi bir məclisdə dinsizlərin adını çəkmək istəmirəm.)

Bəli, peyğəmbərlər cəmiyyətdə dönüş yaratmaq üçün gəlmişlər; onların  qan tökmək, dava-dalaş salmaq üçün gəldiyini demirəm, əsla! Demirəm ki, camaatı bir-birinin canına salmaq üçün gəlir, qətiyyən! Qeyd etdiyimiz kimi, “inqilab”, “çevriliş” və “dönüş” sözlərində qətl-qarətdən, kiminsə burnunun qanamasından söz gedə bilməz. Əlbəttə, ola bilər ki, digər adi işlərdə olduğu kimi, inqilab zamanı da dava-dalaş düşsün, kimsə kimsəni qanına qəltan etsin, amma dava-dalaşsız inqilab da mümkündür. Birinci dünya müharibəsi nə üçün baş verdi? Dünyanın bir guşəsində bir vəzifə sahibinə – Avstriya taxt-tacının vəliəhdinə qarşı kiçik sui-qəsd nəticəsində baş verir və bütün dünyanı öz cənginə alır. Kiçik bir sui-qəsdin bütün dünyada müharibə odunu qalaması mümkündür. Bir inqilab zamanı insan tələfatı ola da bilər, olmaya da bilər. “İnqilab” sözündə “tələfat”, “ölüm”, “ikitirəlik” və “qırğın” məfhumları yoxdur.

Peyğəmbər cəmiyyətin içinə daxil olub öz inqilabından söz açdıqda, hamı yekdilliklə ona qulaq asarsa, xaosdan, dava-dalaşdan söz gedə bilməz. Misal üçün, Firona: “Sən İsrail oğullarına zülm edir, cəmiyyəti müxtəlif təbəqə və siniflərə ayırırsan, sən o taxtda oturmağa layiq deyilsən, orada oturmamalısan!” – deyildiyi zaman Firon da onu dinləyib qəbul edərdisə, peyğəmbər öz qüdrətli və məharətli əli ilə və dava-dalaşsız yeni cəmiyyət qurmağa başlayacaqdı. Allah-Taalanın Qurani-Kərimdə:وَكَأَيِّن مِّن نَّبِيٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِيرٌ“Neçə-neçə peyğəmbər bir qrup allahpərəstlə birlikdə (düşmənə qarşı) vuruşmuşdur.”[1] – deyə buyurduğu kimi, peyğəmbərlərin inqilabında dava-dalaş baş qaldırıbsa da bunun səbəbi inqilabın kəskin üzünə tuş gələn elit təbəqənin inqilabla razılaşmaması və imtiyazlarını əldən vermək istəməməsi idi. Əgər onlar da haqqın yoluna gəlsəydilər, həqqı həqiqətən də tanıyıb qəbul etsəydilər, daxilən dəyişən, haqqa tapınan və cəmiyyətin digər üzvləri kimi peyğəmbərlərin haqq dəvətini qəbul edən tarixin bir çox siyasi və iqtisadi öndərləri kimi, onlar da təslim olsaydılar və zirvədən aşağı enməyə razılıq versəydilər, qırğınlar və müharibələr da baş qaldırmazdı.

Demək, peyğəmbərlər cəmiyyəti dəyişmək üçün gəlmişlər. Necə dəyişmək? Misal üçün, Peyğəmbəri-Əkrəmin (s) zamanında Ərəbistan cəmiyyəti ayağa qalxıb deməli idi ki, bu cəmiyyətin sərvəti, qaynayıb daşan sərvət mənbələri nə üçün azlıqda olan elit təqəbənin əlində olmalıdır? Axı, nə üçün? Axı, nə üçün kölələr və qullar vəzifə sahiblərinin maraqlarının cəfasını çəkməlidir? Axı, nə üçün zəif təbəqə Əbu Ləhəblərin, Əbu Cəhllərin və Vəlid ibn Müğeyrələrin nəfsi istəklərinin təmin olunması üçün zülmə məruz qalmalıdırlar? Axı, nə üçün hamı eyni təbəqədə olmamalıdır?

النَّاسُ سَوٰاءٌ کَأَسْنَانِ الْمُشْطِ

“İnsanlar daraq dişləri tək bərabərdirlər.”[2]

Bir darağı əlinizdə tutsanız, onun əvvəlindən sonuna kimi dişlərinin birinin böyük, birinin isə kiçik olduğunu görə bilməzsiniz, çünki hamısı bərabər və eyni ölçüdədir. Necə də gözəl! İnsanlıq da belədir. İnsanlar da daraq dişləri tək bir-birilə bərabərdirlər. Bu da Peyğəmbəri-Əkrəmin (s) nidasıdır:

كلُّكم من آدمَ، و آدمُ خُلقَ من ترابٍ

“Hamınız Adəmdənsiniz və Adəm də torpaqdan yaranmışdır.”[3]

İnsanlar Həzrət Adəmin (ə) övladlarıdırlar.

Məkkənin filan yerində özünə göydələn ucaldan biri yaxşı yeyib içməli, bütün iqtisadi gəlirlər onun inhisarında olmalı, başqaları isə onun köləsi və saribanı olmalıdır. Bütün mənfəətlər onun olduğu kimi, hələ Məkkənin müqəddəratını da o həll edir. Əslində isə insanlıq gövhəri baxımından ağa ilə kölə arasında heç bir fərq yoxdur, hər ikisi bərabərdir. Axı, nə üçün o, bu qədər bəhrələnməli, bu zavallı isə qəfəsdə bir qanad belə çala bilməməlidir? Axı, nə üçün? Axı, hamı bərabər şəkildə bəhrələnməlidir! Zühur edən peyğəmbərlərin dəvət və missiyası bunlardan ibarətdir. Onlar gəlmişlər ki, cəmiyyəti yanlış və uyğunsuzluqdan, zülm və haqsızlıqdan çıxarıb haqq və ədalətlə bəzəsinlər. Bu bir mətləb! Peyğəmbərlərin inqilabı və onların zühur etməkdə məqsədi budur. Bir sözlə, bunu bilin ki, heç bir peyğəmbər həyatın cüzi məsələlərini bəyan etmək üçün gəlməyib!

Əlbəttə, “Ulul-əzm” adı ilə tanıdığımız böyük peyğəmbərlər ilahi inqilabların əsası hesab edilirlər. Digər peyğəmbərlər də onların inqilabını davam etdirmiş, bəziləri onların missiyalarını təkmilləşdirmiş, bəziləri də təhrifə məruz qalmış ilahi inqilabı yenidən dirçəltmiş, həqiqətdə, yeni inqilab yaratmışlar. Bizim Peyğəmbərin (s) vəfatından sonra o Həzrətin vəsilərinin – Əmirəlmöminin Əlinin (ə), İmam Hüseynin (ə) və digər imamların hərəkatını, İslam ümmətinin fəaliyyətini, xüsusən, əsrin sahibi İmam Məhdinin (ə.f.) missiyasını buna misal göstərə bilərik.

Bu inqilabla bağlı diqqəti cəlb edən suallardan biri budur: Cəhalətin hökm sürdüyü sistem və quruluşun nə eybi var? Ədalətli quruluş olmasa, nə olar? Mövcud vəziyyəti dəyişmək üçün bu qədər əzab-zəiyyətə qatlaşan və işgəncələrə sinə gərən peyğəmbərlər inqilab etməsəydilər, nə olardı? Olmazdımı ki, elə keçmiş vəziyyət hökm sürsün? Nə üçün keçmiş quruluş yanlışdır? الحق لمن غلب– “Haqq qələbə çalanındır”, “Bacarana can qurban”, “Çalış ayaq altında qalma” və “Hər şey onların əlindədir, qoy dağıtsınlar, istədiklərini etsinlər”– ideyası hökm sürsəydi, nə baş verərdi? Peyğəmbər (s) özünü nə üçün oda-közə atmalıdır ki? Nə üçün?

Bu da bir sualdır. Deyə bilərsiniz ki, bu nə sualdır, bu sualı heç soruşan da yoxdur. Düzdür, bu sualı soruşan yoxdur, lakin cahilanə və zalım quruluş müqabilində peyğəmbərlərin mövqeyinə qarşı çıxanların əksəriyyətinin daxilində bu sual dolanır və hələ də cavabsızdır. Səbəbi isə budur: Peyğəmbərlər yersiz addım atmır, boş yerə özünü oda-közə vurmur, mövcud cahilyana quruluşun insanlıq fitrətinə zidd və görmək istədiyi işin də haqq olduğunu – insanlıq fitrətinə əsaslandığını görür.

Haqq və batil: Siz bu iki sözə Quranın hər bir yerində təkrar-təkrar rast gəlmisiniz, qeyd edilən yerlərdən biri də haqq ilə batilin qarşıdurmasıdır. Onlarla Quran ayəsində bunu görmək olar. Burada haqq ilə batilin izahında qeyd etdik ki, özünəməxsus şəkildə bu dünyada gəzib dolanan insan bir sıra xüsusiyyət, imkan və ehtiyaclara sahibdir. Onun yaşadığı bu dünya da bir sıra xüsusiyyət və şərtlərə malikdir və müəyyən istiqamətə doğru hərəkətdədir. Gözünüzlə gördüyünüz bu dünyada hər bir şeyin öz işi, öz missiyası var. Günəşlə filan planetin arasındakı məsafə milyonlarla ildən ibarətdir. İnsanın zahirdə gül-çiçəklərlə, heyvanlarla heç bir rabitəsi yoxdur. Bu, allahpərəst birinin nəzərində ayrılığı mümkün olmayan bir vəhdətdir. Bütün aləmə vəhdət və birlik hakimdir, onun bütün üzvləri bir bədənin üzvləri kimidir. Bədənin hərəkəti zamanı bütün üzvlərinə münəzzəm və nizamlı bir hərəkət hakim olduğu kimi, bu aləm də o qəbildəndir.

İnsanın eyni zamanda həm gözü, həm ağciyəri, həm də beyni fəaliyyətdədir. Bütün bunların hasili müştərək funksiyadan ibarətdir. O nədir? O, insanın yaşaması, hərəkət etməsi, işləməsi və həyatına davam etməsidir. Sizin bu dünyada müşahidə etdiyiniz yer kürəsi və digər planetlərin hərəkəti kimi bütün hərəkətlərin hasili bir yerdə birləşir. Dünyanın bütün varlıqlarında belə bir sistemlilik və münəzzəmlik vardır, lakin insan bundan istisnadır və o, vahid hərəkət xəttindən çıxır.[4] İnsandan başqa, digər varlıqlarda əql və şüur yoxdur. Onlar iradə və ixtiyara sahib olmadıqlarından, istər-istəməz bu ümumi yolda birgə addımlayırlar. İnsan isə iradə və ixtiyara sahib olduğundan, yoldan sapa , dünya karvanından ayrılıb əks istiqamətdə hərəkət edə bilir. Bu karvandan ayrılan və onun vahid yolundan çıxan yeganə varlıq insandır. Əgər digər varlıqlar öz təbii yolundan çıxırsa, onu yoldan çıxaran da elə insandır. Misal üçün, insan uraniumdan minlərlə xəstəlik üçün dərman hazırlamaq əvəzinə, onu öz təbii funksiyasından çıxarıb başqa məqsəd üçün istifadə edir – atom bombası düzəldib milyonlarla insanı qətlə yetirir. Bunu da insan edir, yoxsa uraniumun özü öz təbii yolundan heç vaxt çıxa bilməz. O, öz adi yoluna davam etməkdədir. LCD (el-si-di) dərman preparatından ağrıkəsici kimi istifadə etmək əvəzinə, ondan narkotik maddə kimi istifadə etdilər və nəticədə, gəncləri narkotik maddə aludəçisinə çevirdilər. Bu isə dərman preparatının yox, yenə də insanın günahıdır.

Günəş, yer kürəsi, digər planetlər, bu möhtəşəm dünyanın böyüklü-kiçikli varlıqları sizin üçün təsvir etdiyim bu karvanın üzvləridir və hamısı başıaşağı öz yollarında hərəkət edirlər. Bu varlıqlar içində iradə və ixtiyar sahibi olan, bəzən şeytana uyub yolunu azan, gah sağa, gah da sola dönən, bəzən dilsiz-ağılzsız digər varlıqları öz ardınca çəkib aparan, uraniumdan, LCD və morfin dərman preparatından (ağrıkəsici kimi istifadə etmək yerinə) qeyri-insani məqsədlər üçün istifadə edən, onlardan bəşərin xeyrinə istifadə etmək əvəzinə, onun zərərinə istifadə edib ölümə məhkum edən insandır. Bu xüsusiyyətlər yolunu azmış insanlara aiddir.

Bu xüsusiyyətlərə, iradə və ixtiyara, özünü islahetmə iqtidarına sahib olan insan üçün mütləq qanun çıxarılmalı və onun karvandan ayrı düşməməsi üçün o, mütləq müəyyən xətt üzrə hərəkət etməlidir. O, bu xətdən çıxdığı təqdirdə, bilməlidir ki, onun həmin karvandan ayrı düşməsi qaçılmazdır. Bu, nə deməkdir? O deməkdir ki, qanun insana mütləq lazımdır. Bu qanunun adı nədir? Onun adı haqdır! Sözsüz, dünyanın və onun tərkib hissəsi olan insanın fitrəfinə uyğun olan “haqq” adlı qanun elə onun öz xeyrinədir.

Batil nədir? Batil dünya və insanın fitrətinə zidd olan qanun və ənənələrdən ibarətdir və onu yaradanlar quldurlar, şeytanlar və haqq yoldan azanlardır. Peyğəmbərlər həmişə haqqı gətirmişlər ki, batil aradan qaldırılsın. Fironun təşkil etdiyi cəmiyyətdə insanlar neçə qrupa bölünmüşdü. Onlardan bir qrupu zülm və işgəncələr altında inləyir, bir qrupu isə rifah içində yaşayırdı. Bu quruluş isə, sözsüz, batildir. Peyğəmbərlər bu batil quruluşu dağıtmaq və onun yerində haqqı bərpa etmək üçün gəlmişlər. Onlar məhz haqq və onun dirçəlişi uğrunda özlərini oda-közə atırdılar, çünki haqq yalnız onların dedikləri və istəklərindən ibarət idi. Onlar haqqı batillə əvəz etmək üçün yorulmadan çalışır, dözülməz əzab-əziyyətlərə sinə gərir və işgəncələrə məruz qalırdılar. Peyğəmbərlərin işi və missiyasının şərhi budur!

Bir sözlə, peyğəmbərlər cahilanə quruluşu ilahi quruluşla əvəz etmək istəyirdilər. Sosial təbəqələşməni, zülmkarlığı, istismarçılığı və bu kimi qeyri-insani rəftarları bir ifadədə çatdırmaq üçün ən gözəl və dolğun ifadə “cahilanə quruluş”dur. Cahilanə quruluş dedikdə, insanlıq fitrətinə zidd, ədalətsiz və qeyri-insani quruluş nəzərdə tutulur. Peyğəmbərlər cahilanə quruluşu, yanlış sosial sistemi, nəfsi istəklər və şəxsi maraqlar üzərində formalaşmış cəmiyyəti aradan qaldırıb onun yerində ilahi hökuməti, tövhid cəmiyyətini və düzgün sosial sistemi bərpa etmək istəyirdilər. Elə buna görə də, zalımlarla tövhid şüarı vasitəsilə mübarizə aparırdılar. (İnşallah, bir gün də peyğəmbərlərə qarşı çıxan və müxalif mövqedən çıxış edən şəxslər haqqında söhbət edərik.)

Bu gün tilavət edəcəyimiz ayələr “Qəsəs” surəsindəndir və bu ayələr qeyd etdiyimiz vəziyyəti – Fironun cahilanə hakimiyyəti və Həzrət Musanın (ə) onun hökumətinin yerində haqq hökumətini bərpa etməsi məsələsi, eyni zamanda, bir-birinin müqabilində duran bu iki cərəyanın vəziyyəti – şərh olunur, sonda Həzrət Musaya (ə) tabe olan tövhid əhli uğur və qələbə ilə müjdələnir. Səbəbi də aydındır. Bu da nəzərdə tutduğumuz digər mövzulardan biridir ki, tədricən nəzərinizə çatdıracağıq. Nübuvvətin sonu nədir? Fəth və qələbədir. Nə üçün? Çünki dünya və insanın fitrəti ilə uyğundur.

Bu mətləblər bizim indi tilavət edəcəyimiz bir neçə ayədə icmali şəkildə qeyd edilən və nəzərdə tutulan mətləblərdir. İndi isə ayələrin tərcüməsinə diqqət yetirin. (Xahiş edirəm əlinizdəki yazıya diqqət yetirin və kimin əlində Quran varsa, açıb baxsın.)

بسم الله الرحمن الرحيم

طسم.

“Ta, sin, mim.” Bu, “Qəsəs” surəsinin birinci ayəsində qeyd olunan ilk rəmzdir. Onunla bağlı bəhs böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu rəmz nədən ibarətdir? Təfsir alimləri bu məsələyə toxunduqları üçün bizim bu bəhslə işimiz yoxdur.

تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ

“Bu, açıq-aydın Kitabın ayələridir!”

نَتْلُوا عَلَيْكَ مِن نَّبَإِ مُوسَى وَفِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

“Biz inanan bir tayfa üçün sənə Musanın və Fironun hekayəsindən (bir qismini) olduğu kimi (həqiqət olaraq) söyləyəcəyik.”

Qurani-Kərimdə peyğəmbərlərin əhvalatı və onların başlarına gələnlərin müəyyən bir qisminin nəql olunmasında xüsusi məqsəd izlənilir və əhvalatın həmin məqsədə uyğun hissəsi seçilib nəql olunur. Burada da xüsusi bir məqsədlə Həzrət Musa (ə) və Fironun əhvalatının qısa bir hissəsinə işarə edilir ki, o da haqqın batilə qələbəsidir. (Əlbəttə, biz burada bu əhvalatın həmin hissəsinə toxunmayacağıq.)

“Biz mömin bir tayfa üçün sənə Musanın və Fironun hekayəsindən mühüm bir hissəni həqiqət olaraq söyləyəcəyik.”

Ayədə qeyd olunan “bil-həqq” sözündə bu əhvalatın əfsanə olduğu yox, haqq və həqiqət olduğu nəzərdə tutulur və onun iman gətirənlər üçün faydalı olduğu vurğulanır. Yəni, ey Peyğəmbər, bu əhvalat sənə iman gətirən möminlərə təsirli və faydalıdır! Onlar bu əhvalatı bu düşüncə ilə dinləyib ondakı ilahi qanunauyğunluqlar üzərində düşündükdə, yollarını ayırd edəcəklər. Bir sözlə:

إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ

“Həqiqətən, Firon yer üzündə özünü üstün tutdu”, dikbaşlıq və təkəbbürlük etdi. “Özünü üstün tutdu” nə deməkdir? Yəni, insanlar bərabər və eyni səviyyədə olduğu halda, o, insanlar içindən baş qaldırıb taxt üzərində əyləşərək özünü başqalarından üstün bildi.

إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ

“Həqiqətən, Firon yer üzündə özünü başqalarından üstün tutdu.”

وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا

“Yer üzünün əhalisini də zümrələrə böldü.” Haman kimi bir zümrəni özünə yaxınlaşdırdı, digər bir zümrəni isə alçatdı, öz cəmiyyətini siniflərə və təbəqələrə ayırdı.

يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِّنْهُمْ

“Onların arasında olan bir tayfanı zəifliyə sürüklədi.” Firon cəmiyyəti müxtəlif təbəqələrə bölməklə bərabər, bir təbəqəyə qarşı təzyiqləri artırdı, həmin təbəqəni zəifliyə sürüklədi, yəni bir qrup insana qarşı zülmünü artırdı, onları zəiflətdi, gücsüz vəziyyətə saldı, zülmə məruz qoydu, onları xar, zəlil və bütün imkanlardan məhrum etdi. Bir sözlə, onların cəmiyyətdə inkişafına mane oldu, onları bütün tərəqqi imkanlarından məhrum etdi. Əgər sosial məsələlər haqqında mütaliə edib sosiologiya ilə bağlı kitablara baxsanız, xüsusən, dünyanın üçüncü ölkələrində bunu açıq-aydın görəcək və dərk edəcəksiniz ki, bütün tərəqqi imnkanları xas bir zümrəyə aiddir, başqaları isə nəfəs ala, irəliləyə bilmir, irəliləyib tərəqqi etdikdə də elit təbəqənin istismarına məruz qalır. Firon öz cəmiyyətində bir qrup insanı hədsiz işgəncələr altında saxlayır və zəiflədirdi. İşgəncəsi də onların gənc nəslini öldürmək idi.

يُذَبِّحُ أَبْنَاءهُمْ

“Onların oğlan uşaqlarını öldürürdü.” Gələcəkdə gənc nəslin hərəkətə keçəcəyini və fəal qüvvələrə çevriləcəyini hiss etdikdə, onların artımına mane olurdu. O günün sosial durumunda qadınlar sosial məsələlərə dəxalət etmirdilər, bütün çətinliklər və təzyiqlər oğlanların çiyninə yüklənmişdi. (Əlbəttə, bu barədə məlumatınız var, nəql olunan rəvayətləri eşidib oxumuşuq.) O, bilirdi ki, bu gənclərin içindən “Musa” adlı biri meydana çıxacaq və onun dünyasını alt-üst edəcək. Rəvayətlərin zahirindən belə anlaşılır ki, bir kahin ona bu barədə məlumat vermiş və demişdi ki, bu xüsusiyyətlərə sahib “Musa” adlı bir oğlan dünyaya gələcək və yaxud Firon uzaqgörən bir şəxs olduğu üçün başa düşmüşdü ki, haçansa Bəni-İsrailin yeni nəslindən böyük və fədakar bir insan meydana çıxacaq. O, bu məsələdən qorxduğu üçün gənc oğlanları qətlə yetirirdi.

وَيَسْتَحْيِي نِسَاءهُمْ

“Qızlarını isə sağ buraxırdı.” Qızları sağ buraxmaqda məqsədi ya onları pozğunluğa çəkmək, ya da Bəni-İsrail nəslini korlamaq və iffətsizliyə sürükləmək idi; Bəni-İsraildən olan qızlar Firon nəslinin oğlanları ilə evlənmirdilər. Firon o nəslin oğlanlarını öldürməklə qızlarını öz nəslinin oğlanlarına qatmaq və Bəni-İsrail nəslini öz nəslinə qarışdırmaq (və beləcə, həmin nəslin saflıq və paklığını aradan qaldırmaq) istəyirdi. “Bəqərə” surəsinin ilk ayələrinin təfsirində hansısa əlamətdar bir gündə qeyd etdim ki, Bəni-İsrail dörd yüz il Fironun qəddar və haqsız hakimiyyəti müqabilində müqavimət göstərmiş və öz şərafətli əqidələrini qoruyub saxlamışdı.

Bu da iki zümrə arasında qarşıdurmaya səbəb olmuşdu; bir tərəfdə Fironun cəbhəsi dayanmışdı:

إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ

“O, həqiqətən, fitnə-fəsad törədənlərdən idi!” O, cəmiyyəti fitnə-fasada və pozğunluğa sürükləyirdi. “Bəqərə” surəsinin başqa bir ayəsində belə buyurulur:

وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيِهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الفَسَادَ

“Üz döndərən kimi yer üzündə fitnə-fəsad törətməyə, əkini və nəsli məhv etməyə çalışar. Halbuki, Allah fitnə-fəsadı sevməz!”[5]

Firon kimilərin xasiyyəti yer üzündə fitnə-fəsad törətmək, insanları azğınlığa çəkmək, mənəvi zəxirələrin fayda və nəticə verməsinə maneçilik yaratmaq, yaxud da yanlış nəticə təqdim etməkdir. Firon da belə idi.

Bunun müqabilində, haqq necədir? Allahın iradəsi və ilahi qanunauyğunluq nədən ibarətdir?

وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ

“Biz istəyirik ki, yer üzündə zəiflərə (İsrail oğullarına) minnət qoyaq.”

Burada Allahın təkvini iradə və istəyi, ilahi qanunauyğunluq yalnız İsrail oğullarına və onların yaşadığı dövrə aid deyil, hər zamana aiddir. Biz istəyirik ki, zəiflərə, gücsüzlərə, qəzəb pəncəsində və zəiflik əsarətində çapalayanlara minnət qoyub onları alçaqlıqdan xilas edək, zəiflikdən çıxaraq.

وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً

“Onları rəhbərlər edək.” Zəifləri tabeçilikdən çıxarıb rəhbərlik və öndərlik məqamına yüksəldək, dünyaya və dünyanın qüdrət sahiblərinə hakim edək.

وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ

“Onları (yer üzünün xeyir işlərinə) varis edək.”

Bizim iradə və istəyimiz bundan ibarətdir.

وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِي فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُوا يَحْذَرُونَ

“Onları yer üzündə yerləşdirib möhkəmləndirək, Firona, Hamana və ordularına onların (zəiflərin) qorxub çəkindikləri şeyi göstərək.”

Firon və Haman hər biri ayrı-ayrı təbəqələrin nümayəndələri və simvolları idilər. Firon elit təbəqənin birinci şəxsi və hətta Haman belə ona tabe idi. Haman da başqa bir təbəqənin – bütün güc və imkanlarını Firona xidmətdə sərf edən təbəqənin – nümayəndəsi və simvolu idi. Lakin Allah-Taala Firona, Hamana və ordularına zəif salınmışların qorxub çəkindikləri şeyi göstərdi. Fironla Hamanın qorxub çəkindiklərini başlarına gətirmək, güc və qüdrətləri onlardan alıb hər bir cəmiyyətdə çoxluq təşkil edən zəif və gücsüzlərə vermək istəyirik.

Ayənin davamında Allahın qüdrətinə işarə olunur:

وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ

“Biz Musanın anasına ilham etdik ki, onu (Musanı) əmizdir...”[6]

“Səff” surəsindən seçib sizə oxuduğumuz ayədə də yenə ilahi quruluşun cahilanə quruluşa qələbəsindən söz açılır. Əlbəttə, biz burada ayənin qələbə yönünə yox, peyğəmbərlərin cahilanə quruluş müqabilindəki missiyası, haqqa və tövhidə əsaslanan ilahi quruluş təşkil etməsi yönünə toxunduq.

Xülasə

Cümə axşamı – Ramazan ayının 17-ci günü

NÜBUVVƏT VƏ SOSİAL DİRÇƏLİŞ

Peyğəmbərlər cəmiyyət azğınlıq və zəlalətdə olduğu zaman zühur edirlər ki, ictimai durumu sahmana salıb gözəlləşdirsin, bəşəriyyətə təkamül bəxş etsin və onun fitrəti ilə uzlaşan düzgün humanitar quruluş yaratsın, başqa sözlə, batili məhv edib onun yerində haqqı bərpa etsinlər. Bu zaman dünyanın fitrət və təbiəti ilə uzlaşan və səsləşən bəşər fitri olaraq təkamülə doğru hərəkət edəcək, ruhani və cismani parametrlərinə uyğun qayda-qanunlarla (haqq ilə) udarə olunacaq, təbii sürətlə onun üçün müəyyən olunmuş təkamülə doğru addımlayacaq. Tarix boyu insanlıq yolunu cəhalət və qərəzçilik dəyişmiş, qeyri-insani sistemin yeridilməsi ilə o, fitrətə doğru hərəkətindən kənarda qalmışdır. Peyğəmbərlər gəlmişlər ki, bəşəri bu yoldan çəkindirsinlər.

Bu mətləbdən anlaşılır ki, peyğəmbərlər öz dövrünün nadan və azğın cəmiyyətini əsaslı və hərtərəfli dəyişmək, yanlış sosial sistemi dəyişib yerində düzgün və haqq sistemi qoymaq üçün gəlmişlər. Peyğəmbərlərin besətindən sonra cəmiyyətdə baş qaldıran dönüş və çevriliş də məhz bundan ibarətdir. Bu böyük dönüş və çevriliş sayəsində bütün cahilanə ayinlər, qanunlar və göstərişlər (cahilanə dinlər) aradan qaldırılır və ilahi dindən ibarət olan düzgün sistem və ayin onun yerini doldurur. “Qəsəs” surəsinin ilk ayələrini diqqətlə izlyək; bu ayələrdə Fironun insanlığa və Həzrət Musanın (ə) gətirdiyi ilahi-fitri sistemə zidd sistem haqqında söz açılır və onun mütləq aradan qaldırılıb yerində Allahın qanunlarının bərpası açıq-aşkar müşahidə edilir:

تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْمُبِينِ– Bu, açıq-aydın Kitabın ayələridir!

نَتْلُوا عَلَيْكَ مِن نَّبَإِ مُوسَى وَفِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ– Biz inanan bir tayfa üçün sənə Musanın və Fironun hekayəsindən (bir qismini) olduğu kimi (həqiqət olaraq) söyləyəcəyik.

إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ– Həqiqətən, Firon yer üzündə özünü üstün tutdu.

وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا– Yer üzünün əhalisini də zümrələrə böldü.

يَسْتَضْعِفُ طَائِفَةً مِّنْهُمْ يُذَبِّحُ أَبْنَاءهُمْ وَيَسْتَحْيِي نِسَاءهُمْ– Onların arasında olan bir tayfanı zəifliyə sürüklədi. Onların oğlan uşaqlarını öldürür, qızlarını isə sağ buraxırdı.

إِنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ– O, həqiqətən, fitnə-fəsad törədənlərdən idi!

وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ– Biz istəyirik ki, yer üzündə zəiflərə (İsrail oğullarına) minnət qoyaq.

وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً– Onları rəhbər və hakimlər edək.

وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ– Onları varislər edək.

وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَنُرِي فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُوا يَحْذَرُونَ– Onları yer üzündə yerləşdirib möhkəmləndirək, Firona, Hamana və ordularına onların (zəiflərin) qorxub çəkindikləri şeyi göstərək.

Quranın bir neçə ayəsində (“Tövbə”, “Fəth” və “Səff” surələrində) oxşar intonasiya ilə ilahi dinin bütün dinlərə qələbəsidən, başqa sözlə, ilahi quruluşun cahilanə (zülmkar) quruluşun yerini tutmasından söz açılır. “Səff” surəsinin bir neçə ayəsində bu haqda belə buyurulur:

وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعَى إِلَى الْإِسْلَامِ– İslama dəvət olunduğu halda, Allaha qarşı yalan uydurandan daha zalım kim ola bilər?!

 وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ – Allah zalım qövmü hidayət etməz!

يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ– Onlar Allahın nurunu öz ağızları ilə söndürmək istəyirlər.

 وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِه وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ – Allah isə kafirlərin xoşuna gəlməsə də öz nurunu (insanların həyat mühitində) tamamlayacaqdır.

هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِوَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ – Müşriklərin xoşuna gəlməsə də, (onlar ilahi quruluşun bərpasından ziyan görsələr də,) onu bütün dinlərdən üstün etmək (ilahi quruluşu cahilanə quruluşa qalib etmək) üçün Öz Peyğəmbərini hidayət və haqq dinlə göndərən Odur!

“Səff” surəsi, ayə 7-9.