Əhli-beytin (ə) mövqeyini imamət və vilayətlə əlaqələndirən və bir sıra şübhəli sualları cavablandıran hədislərdən biri də “on iki imam” hədisidir. Bu hədis İslamın ən məşhur hədislərindəndir, səhih və mötəbər kitabların çoxunda nəql olunmuşdur. Bu hədis barəsində əksər alimlər yekdil fikirdədirlər. Əvvəlcə, hədisin sənədini, sonra isə onun məzmununu qısa şəkildə nəzərdən keçirək:

Bu hədis Peyğəmbərin (s) bir neçə səhabəsindən nəql olunmuşdur. Onun əksər raviləri Cabir ibn Sumrəyə, ondan sonra Abdullah ibn Məsuda, Abdullah ibn Ömərə, Abdullah ibn Əmr ibn Asa, Əbdülməlik ibn Ümeyrə, Əbülcildə və Əbu Cüheyfəyə istinad etmişlər. İndi isə həmin hədisin bir hissəsinə diqqət yetirək:

1. Müslimin “Səhih” kitabında Cabir ibn Sumrənin belə dediyi nəql olunur: “Allahın Rəsulundan (s) eşitdim ki, belə buyurdu:

لا يَزالُ الْاِسْلامُ عَزيزاً اِلى اِثْنى عَشَرَ خَليفَةً – ثُمَّ قالَ كَلِمَةً لَمْ اَفْهَمْها! فَقُلْتُ لِاَبِى ما قالَ؟ فَقالَ كُلُّهُم مِنْ قُرَيْشٍ!:

“On iki xəlifə müsəlmanlara rəhbərlik edən vaxta qədər İslam izzətli olacaq.” Sonra o həzrət bir söz dedi ki, mən başa düşmədim. Atam Peyğəmbərə (s) yaxın olduğundan, ondan “Peyğəmbər (s) nə buyurdu?” – deyə soruşduqda, atam (Peyğəmbərin (s) belə buyurduğunu) dedi: “Onların hamısı Qüreyş tayfasındandır!” (“Səhihi-Müslim”, c.3, səh.1453, Beyrutun “Daru ihyait-turrasil-ərəbi” çapı.)

Həmin kitabda başqa bir sənədlə Cabir ibn Abdullah Ənsaridən “La yəzalul-İslamu əzizən” (İslam dini həmişə əziz olacaqdır) ifadəsinin yerində “La yəzalu hazəl-əmr” (Bu iş həmişə davam edəcəkdir) ifadəsini nəql etmişdir. Başqa bir hədisdə isə “La yəzalu hazəd-din əzizən məniən” (Bu din həmişə izzətli və yenilməz olacaqdır) – deyə buyurulmuşdur.

Bir hədisdə Amir ibn Səd ibn Əbu Vəqqasdan belə nəql edilir: “Cabir ibn Sumrəyə məktub yazıb bildirdim ki, Peyğəmbərdən (s) eşitdiyi hədisləri mənə yazıb göndərsin. O da mənə belə yazmışdı: “Mən Peyğəmbərin (s) belə buyurduğunu eşitdim: “İslam dini qiyamətə qədər yaşayacaq və mütləq sizə Qüreyş tayfasından olan on iki xəlifə rəhbərlik edəcək!” Həmçinin belə buyurdu: “Müsəlmanların kiçik bir qismi “Ağ evi”, “Kəsra evi”ni, yaxud da “Kəsra övladları”nı fəth edəcək!” Sonra xəbərdarlıq etdi: “Qiyamətdən qabaq yalançılar meydana çıxacaq, onlardan uzaqlaşın!”

Yenə “Səhihi-Müslim”də başqa bir “təriq”lə (ravilərin sırası) Cabir ibn Abdullah Ənsaridən belə nəql olunur: “On iki xəlifənin hökuməti durduqca, bu din izzətli, qüdrətli və yenilməz olacaq!” Bu hədisin sonunda da “Kulluhum min Qureyş!” (Onların hamısı Qüreyş tayfasındandır) – ifadəsi görünür. (“Səhihi-Müslim”, c.3, səh.1453.)

2. Bu hədis “Səhihi-Buxari” kitabında oxşar ifadələrlə Cabir ibn Abdullah Ənsarinin Peyğəmbərdən (s) belə eşitdiyi nəql olunmuşdur:

يَكُونُ اِثْنى عَشَرَ اَمِيراً فَقالَ كَلِمَةً لَمْ اَسْمَعْها! فَقالَ اَبِى اِنَّهُ قالَ: كُلُّهُم مِنْ قُرَيْشٍ!:

“Məndən sonra on iki əmir olacaq.” Sonra Həzrət bir söz buyurdu ki, mən eşitmədim. Atam dedi ki, Həzrət belə buyurdu: “Onların hamısı Qüreyş tayfasındandır!” (“Səhihi-Buxari”, c.3, səh.101.)

3. Bunun oxşarı “Səhihi-Termizi” kitabında da azacıq fərqlə qeyd olunmuş və Termizi onu nəql etdikdən sonra yazmışdır: “Bu hədis “həsən” və səhihdir!” (“Səhihi-Termizi”, c.4, səh.501.

4. Əbu Davudun “Səhih” kitabında da bu hədis azacıq fərqlə qeyd edilmişdir. Hədisin deyilişindən başa düşülür ki, Peyğəmbər (s) onu böyük bir cəmiyyət qarşısında buyurmuşdur. Rəvayətdə göstərildiyi kimi, Peyğəmbər (s) “Bu din on iki xəlifənin rəhbərlik etdiyi vaxta qədər, həmişə izzətli, qüdrətli və yenilməz olacaqdır” – deyə buyurduqda, camaat uca səslə “Allahu-Əkbər” demişdir. (“Səhihi-Əbi Davud”, c.4, “əl-Mehdi” bölümü.)

5. “On iki imam” hədisi Əhməd ibn Hənbəlin “Müsnəd” kitabının bir neçə yerində qeyd edilmişdir ki, bəzi təhqiqatçılar onu otuz dörd vasitə ilə Cabirdən nəql etmişlər. (“Muntəxəbul-əsər”, səh.12.)

Bir yerdə Məsruqun belə dediyini görürük: “Biz Abdullah ibn Məsudun yanında oturmuşduq, o bizə Quran oxuyurdu. Bir nəfər ondan “Heç Peyğəmbərdən (s) öyrəndinizmi ki, bu ümmətə neçə nəfər xəlifəlik edəcəkdir?” – deyə soruşduqda, “İraqa gəldiyim vaxtdan səndən başqası bu sualı soruşmamışdır!” deyərək belə əlavə etdi: “Bəli, bunu Allahın Rəsulundan (s) soruşduqda buyurdu:

اِثْنى عَشَرَ كَعِدَّةِ نُقَباءِ بَنِى اِسْرائِيلَ:

“Bəni-İsrailin (saleh) rəhbərlərinin sayı qədər, on iki nəfərdir!” (“Müsnədi-Əhməd ibn Hənbəl”, c.1, səh.398, Beyrutun “Darus-Sadiq” çapı.)

Yuxarıda qeyd etdiyimiz hədislər əhli-sünnənin ən məşhur və mötəbər kitablarından əlavə, digər kitablarda da qeyd edilmişdir. Əlavə izahat üçün “Ehqaqul-həqq”, “Fəzailul-xəmsə”, “Muntəxəbul-əsər” və digər kitablara müraciət edə bilərsiniz.

“ON İKİ İMAM” HƏDİSİNİN MÖHTƏVASI

Bu rəvayətlərin ifadələri müxtəlif olduğundan, bəzilərində “isna əşərə xəlifətən” (on iki xəlifə), bəzilərində “isna əşərə əmirən” (on iki əmir) və bəzilərində isə on iki nəfərin vilayət və hökumətindən söz açan “ma vəlahum isna əşərə rəculən” (on iki nəfərin vilayəti) ifadələri qeyd olunmuşdur. Bu rəvayətlərin çoxunda on iki nəfərin xəlifəliyindən söz açılır. Bəzi rəvayətlərdə təkcə onların neçə nəfərdən ibarət olduğuna işarə edilərək buyurulur: “İsna əşərə kə-iddəti nuqəbai Bəni-İsrail!” (Onlar Bəri-İsrail tayfasının (saleh) rəhbərlərinin sayı qədər, on iki nəfərdirlər!) Bəzilərində isə, “on iki başçı” ifadəsi işlənmişdir.

Məlum olduğu kimi, bütün bunlar xilafət, vilayət və hökumət işlərinə aid olub, nəticə etibarilə eyni mənanı ifadə edir.

Digər tərəfdən, bəzi rəvayətlərdə “Bu din həmişə qüdrətli və yenilməz olacaqdır...!”, bəzilərində “Mənim ümmətimin işi həmişə məsləhət üzündəndir...”, bəzilərində “Bu ümmətin işi həmişə uğurlu olacaqdır, əgər...!”, bəzilərində “Bu ümmətin işi yaxşılığa doğru olacaqdır, əgər...”, bəzilərində də “Heç kəs bu ümmətə zərər yetirə və onları xar edə bilməz!” kimi ifadələr verilmişdir. Bu qəbildən digər rəvayətlər də vardır. Onlarda da bir növ bu həqiqətə toxunulmuş və İslam ümmətinin qüdrəti, qələbə və uğurundan söhbət açılmışdır. Bundan əlavə, bu rəvayətlərin əksər ravi silsilələri fərqlidir.

Üçüncüsü isə bu rəvayətlərdə “kulluhum min Qureyş” (Onların hamısı Qüreyş tayfasındandır) ifadəsi gözə çarpır. Yalnız Qunduzi Hənəfinin “Yənabiul-məvəddət” kitabında nəql etdiyi bir rəvayətdə Peyğəmbər (s) belə buyurmuşdur: “Kulluhum min Bəni-Haşim!” (Onların hamısı Bəni-Haşimdəndir!) O da bunu “Məvəddətül-qurba” kitabından Cabir ibn Sumrədən nəql etmişdir. (“Yənabiul-məvəddət”, səh.445, 77-ci bölüm)

Bu hədislərin çoxunda göründüyü kimi, Peyğəmbər (s) sonuncu cümləni bəyan edərkən səsini alçaldaraq onu məhrəmanə buyurmuşdur. Aydın olur ki, həmin vaxt orada Peyğəmbərin (s) Qüreyş, yaxud Haşimi tayfasından olan on iki nəfər canişinin elanı ilə müxalif olanlar varmış. Bu səbəbdən, Həzrət sonuncu cümləsini məxfiyanə, astadan bəyan etmişdir!

Ümumiyyətlə, bu hədis məşhur, birincidərəcəli mənbələrdə nəql olunmuşdur və bütün İslam alimləri onu qəbul etmişlər. Bu hədisin mənası Əhli-beyt (ə) məktəbi ardıcıllarına tam aydındır. Onun məfhumunu yalnız on iki məsum, günahsız imama aid edirlər. Amma onun izahı digər İslam məzhəbləri ardıcılları üçün qaranlıq məsələyə çevrilmişdir. Belə ki, digər məzhəblərin alimləri bu haqda aydın bir söz deməmişlər. Bunun səbəbi də məlumdur; çünki ilk xəlifələrin sayı dörd, Əməvi xəlifələrinin sayı on dörd, Abbasi xəlifələrinin sayı otuz yeddi nəfərdir. Bu rəqəmlərin heç biri Peyğəmbərin (s) buyurduğu on iki nəfər xəlifə ilə uyğun gəlmir. Burada biz Hafiz ibn Süleyman ibn İbrahim Qunduzi Hənəfinin etirafını həqiqətə uyğun bilməliyik. Belə ki, o, “Yənabiul-məvəddət” adlı məşhur kitabında yazır:

“Bəzi tədqiqatçılar Peyğəmbərdən (s) sonrakı on iki nəfərdən danışan hədislərin məşhur, eyni zamanda çoxsaylı vasitələrlə nəql olunduğunu bildirmişlər. Zaman ötdükcə məlum olacaq ki, Allahın Rəsulunun (s) bu hədisdə məqsədi on iki nəfərdən ibarət Əhli-beyt imamlarıdır. Bunu o həzrətdən sonrakı xəlifələrə tətbiq etmək olmaz və səbəbi də aydındır (çünki onların sayı dörd nəfərdir). Həmçinin onu Əməvi hakimlərinə aid etmək olmaz. Çünki onların sayı on iki nəfərdən çoxdur. Digər tərəfdən, Ömər bin Əbdüləziz istisna olmaqla, onların hamısı aşkar zülm və haqsızlıqla tanınmışlar. Həm də onlar Bəni-Haşim tayfasından deyillər. Halbuki bu hədisin bəzi mətnlərində on iki xəlifənin Bəni-Haşim tayfasından olduğu nəql edilir. Bu rəvayət (on iki nəfərin Bəni-Haşim tayfasından olması) xüsusilə sonuncu cümlənin Peyğəmbər (s) tərəfindən yavaş söylənilməsi ilə daha uyğundur. Peyğəmbərin (s) sonuncu cümləni astadan söyləməsinin səbəbi bir çoxlarının Haşimilərin xilafətə gəlişi ilə razılaşmamaları olmuşdur. Hədisdə buyurulan on iki nəfəri Abbasilərə də tətbiq etmək olmaz, çünki onların da sayı on iki nəfərdən çoxdur. Bundan əlavə, onlar “Qul la əsəlukum ələyhi əcrən, illəl-məvəddətə fil-qurba” (Ya Peyğəmbər! (Camaata) de: “Sizdən ən “yaxınlarım”a məhəbbət bəsləməkdən başqa, heç bir mükafat istəmirəm!”) – ayəsinin və “Kisa” hədisinin ehtiramını saxlamadılar. Buna əsasən, hazırkı hədisi Peyğəmbər (s) Əhli-beytindən ibarət on iki imamdan başqalarına tətbiq etmək mümkün deyil. Çünki onlar öz zəmanələrinin ən elmli, bilikli, təqvalı və alicənab şəxsləri olmuş, əsil-nəcabətcə hamıdan fərqlənmişlər.” (“Yənabiul-məvəddət”, səh.446, 77-ci bölümün davamı.)

Əvvəlcə əhli-sünnə olub, sonra şiəliyi qəbul edən doktor Məhəmməd Ticani Səmavi şiə olmasının səbəbi barədə yazdığı “Ləəkunə məəs-sadiqin” (“Düz danışanlarla birgə olam”) adlı kitabında bu məsələ ilə bağlı qısa və eyni zamanda dolğun qeydlərini qələmə alır: “On iki imam barəsində olan hədisləri imamiyyə şiələrinin qəbul etdikləri on iki nəfərdən ibarət Əhli-beyt imamlarından başqasına aid etmək düzgün deyil. Əhli-sünnə alimləri və şəxsiyyətləri bu müəmmanı həll etməlidirlər. Çünki onların səhih kitablarında nəql olunan on iki imamın kimliyi indiyədək müəmmalı qalmış və ona heç bir cavab tapmamışlar.” (“Ləəkunə məəs-sadiqin”, səh.146.)

Maraqlıdır ki, bəziləri bu hədisi Əhli-beytdən (ə) başqalarına aid etmək istədikdə, qəribə yollara əl atmışlar; biri Yezid və onun kimilərini guya İslamı qüdrətli və izzətli etdiyinə görə on iki nəfərdən hesab etmiş, digəri on iki nəfər sayını düzəltmək üçün bəzi xəlifələrin adını özbaşınalıqla silmişdir.

Bəhs etdiyimiz hədisi oxuyan hər kəs on iki imamın varlığının hər bir zamanda, ardıcıl olduğunu başa düşür. “Bu din aradan getməyəcək, həmişə izzətli və yenilməz olacaqdır”, yaxud “Bu din aradan getməyəcək və qiyamət gününə qədər duracaqdır” – kimi ifadələr açıq-aşkar göstərir ki, Peyğəmbərin (s) on iki nəfərdən ibarət xəlifələr silsiləsi dünyanın sonuna qədər davam edəcəkdir.

Bir incəlik: Şiə və sünni mənbələrində nəql olunan rəvayətlərin çoxunda on iki imamın adı Əhli-beyt məktəbinin qəbul etdiyi kimi göstərilmişdir. Bəzisində isə yalnız onların birincisi (imam Əli (ə) və axırıncısının (imam Mehdinin (ə)); “Əvvəluhum Əliyyun və axiruhum Məhdiyy!” (Onların birincisi Əli, sonuncusu isə Mehdidir!) adları çəkilmiş, bəzilərində də üçüncü imamımız həzrət Hüseynin (ə) adına işarə olunmuşdur. O həzrət barəsində Peyğəmbərdən (s) belə nəql olunmuşdur:

هذا اِبْنِى اِمامٌ، اِبْنُ اِمامٍ، اَخُ اِمامٍ، اَبُوا اَئِمَّةٍ تِسْعَةٍ:

“Mənim bu övladım (Hüseyn (ə)) imam, imam övladı, imam qardaşı və doqquz imamın atasıdır!” (“Kəşfül-murad”, c.1, səh.178-179.)

Hətta bu hədisdə də on iki imama işarə edilmişdir.

Bəhsimizi Hafiz Əbu Nəim İsfahaninin “Hilyətül-övliya” kitabında nəql olunan bir hədislə sona yetiririk. İbn Abbas Peyğəmbərdən (s) belə nəql edir: “Hər kim mənim kimi yaşayıb, mənim kimi ölmək və Rəbbimin saldığı “Ədn” bağında məskunlaşmaq istəyirsə, məndən sonra Əlini, onun dostunu sevsin və məndən sonra gələn imamlara tabe olsun. Çünki onlar mənim Əhli-beytimdirlər!” (“Hilyətül-övliya”, c.1, səh.86)

(“Peyami-Quran”, 7-ci cild, “Qurani-Kərimdə imamət və canişinlik”, Ayətullah Məkarim Şirazi, səh.73-79.)

Rza Şükürlü