İslam quruluşunu qorumaq

Bu işi nizama salmaq üçün üç mərhələ vardı: Birinci mərhələ quruluşun əsasını qoymaq idi. Bu, sözügedən işlərlə baş tutdu. İkinci mərhələ bu quruluşu qorumaq idi. Bütün hakim qüvvələrin təhlükə duyduğu canlı və dinamik varlığın təbii ki, düşməni olmalıdır. Əgər Peyğəmbər (s) bu mübarək quruluşu düşməndən ağıllı şəkildə qoruya bilməsə, məhv olar və bütün zəhmətləri hədərə gedər. Buna görə də, onu qorumalıdır. Üçüncü mərhələ təkmil etməkdən və quruculuqdan ibarətdir. Əsasını qoymaq birinci addımdır və kifayət etmir. Bu üç iş bir-birinin yanında görülməlidir. Təməlini qoymaq birinci dərəcəlidir, amma bunda da düşmənlər nəzərə alınmışdır və bundan sonra keşik davam edəcək. Təməl qoymaq işində şəxslərin və ictimai təsisatların quruculuğuna da diqqət yetirilmişdir və bundan sonra da davam edəcək. Peyğəmbər (s) baxıb görür ki, yeni doğulmuş İslam cəmiyyətini beş əsas düşmən təhdid edir:

Bəzən kiçik və az əhəmiyyətli düşmən də böyük təhlükə törədə bilər. Ona əhəmiyyətsiz yanaşmaq olmaz. Bu düşmən kim idi? Mədinə ətrafında yaşayan yarımvəhşi qəbilələr.

Mədinədən 10, 15, 20 fərsəng uzaqda iş-gücləri döyüşdən, qan tökməkdən, soyğunçuluqdan, bir-birinin canına düşməkdən və bir-birindən oğurluq etməkdən ibarət olan yarımvəhşi qəbilələr var. Əgər Peyğəmbər (s) Mədinədə sağlam, əmin-aman və dinc bir ictimai quruluş yaratmaq istəyirsə, bunları nəzərə almalıdır. Peyğəmbər (s) bunlar haqda düşündü. Onların hansında hidayətə ümid vardısa, onunla müqavilə bağlayırdı. Əvvəldə demədi ki, mütləq müsəlman olmalısınız. Xeyr! Onlar kafir və müşrik idilər, amma onlarla müqavilə bağladı ki, müsəlmanlara hücum etməsinlər. Peyğəmbər (s) öz müqaviləsinə çox sadiq qalırdı; bu haqda danışacağam. O, etimadsız quldurlara isə çarə qıldı, özü onlara sarı getdi. Eşitmisiniz ki, Peyğəmbər (s) əlli nəfəri filan qəbiləyə sarı yolladı, iyirmi nəfəri filan qəbiləyə sarı; bunlar həmin qəbilələrdir: xislət və təbiətləri sakitlik, hidayət və yaxşılıq qəbul etməyən, qan tökmədən və zorakılıq etmədən yaşaya bilməyənlər. Buna görə, Peyğəmbər (s) onları məğlub etdi və yerlərində oturtdu.

İkinci düşmən mərkəz olan Məkkədir. Düzdür, Məkkədə tam mənada bir hökumət mövcud deyildi, amma bir qrup təkəbbürlü, güclü və nüfuzlu zadəgan Məkkənin hakimi sayılırdı. Bunların bir-biri ilə ixtilafları vardı, lakin  yeni doğulmuş İslam qarşısında əlbir olmuşdular. Peyğəmbər (s) əsas təhlükənin onlardan gəldiyini bilirdi. Bu sonradan təsdiqini də tapdı. Peyğəmbər (s) gördü ki, oturub onları gözləsə, mütləq fürsət qazanacaqlar. Odur ki, onlara hücum planladı. Lakin Məkkəyə doğru hərəkət etmədi. Onların karvan yolu Mədinənin yaxınlığından keçirdi. Peyğəmbər (s) onlara qarşı hücumlara başladı. Əvvəldə bu hücumların ən mühümü Bədr döyüşü idi. Peyğəmbər (s) hücuma başladı, onlar da təəssübkeşlik və inadkarlıqla döyüşə gəldilər.

Böyük Allahın vədinə uyğun olaraq, müsəlmanlar bilirdilər ki, hicrətin ikinci ilində bir qrup kafirə qalib gələcəklər. Qüreyşin Şamdan gələn ticarət karvanı Mədinənin kənarından keçib Məkkəyə doğru gedirdi. Qüreyş kafirləri qəhrəman müsəlman döyüşçülərin planından xəbər tutanda öz sərvətlərini qorumaq üçün Mədinəyə sarı silahlı dəstə yolladılar. Müsəlmanlar müdafiə qüvvəsi zəif olan ticarət karvanını saxlamağı daha çox arzulayırdılar. Allahın hökmü isə bu idi ki, Qüreyş kafirlərinin silahlı döyüşçülərinin qarşısına çıxsınlar: "O zaman Allah sizə iki dəstədən birinin (Şamdan qayıdan karvanın və ya Məkkədən çıxıb onların köməyinə gələn Qüreyş əsgərlərinin) sizin olmasını vəd edirdi. Siz silahsız karvanı arzu edirdiniz"[1]. Müsəlmanlar bu döyüşdə qalib gələcəklərini bilirdilər. Amma bu döyüşün Qüreyşin silahlı qüvvələri üzərində olacağını bilmirdilər; elə bilirdilər ki, Şamdan gələn karvan üzərində qələbə çalacaqlar. Peyğəmbər (s) isə yolu dəyişib onları döyüşçülərə sarı apardı. Karvan getdi və müsəlmanlar Bədr adlı yerdə kafirlərlə vuruşmalı oldular. Allah-Taalanın müsəlmanların yolunu karvana deyil, silahlı qüvvələrə sarı yönəltməsinin səbəbi nə idi? Səbəb bu idi ki, müsəlmanlar yaxını görürdülər, ilahi iradə isə uzaq bir məqsəd izləyirdi: "Allah isə Öz sözləri (bu barədə nazil etdiyi ayə) ilə haqqı bərqərar etmək və kafirlərin kökünü kəsmək istəyirdi"[2]. Allah məhv olmalı və məhv olası batilin birdəfəlik sonunu istəyirdi: "(Allah bununla) Günahkarların xoşuna gəlməsə də, haqqı bərqərar və batili yox etmək istəyirdi"[3]. Məgər İslam bütün şeytani və tağut gücləri məhv etməyəcəkmi?! Məgər müsəlman ümməti "(qiyamətdə) insanların əməllərinə şahid"[4] olmayacaqmı?! Məgər İslam bayrağı bəşəriyyətin başı üzərində dalğalanmayacaqmı?! Bəs nə zaman, necə və hansı yolla?

O zaman müsəlmanlar fikirləşirdilər ki, biz bu qiymətli karvanı müsadirə etsək, İslam güclənər. Düz fikirləşmişdilər, amma bundan üstün və dəyərli bir fikir də vardı. O fikir bu idi ki, Peyğəmbərin (s) ətrafında olan müsəlmanlar bu gün elə bir həddə çatmışlar ki, düşüncə və yollarını məzlum və məhrum cəmiyyətlərə, qaranlıq və zülmət dünyalara çatdıra bilirdilər. Bu çeşmədə o qədər su var ki, axıb quru torpaqları və susuz ağacları sirab edə bilər. Bu daha uca fikirdir. İslam özünün həqiqi qələbəsini əldə etməli, əzəmət və qüdrətlə məzlumlar yaşayan bölgələrə getməlidirsə, zülm sarayları biri o birinin ardınca devrilməlidirsə, bu proses haradansa başlamalıdır. Erkən İslam çağının ixlaslı və səmimi müsəlmanı haradan başlanmasını bilmir, Allah isə ona öyrədir, onu istiqamətləndirir, Qüreyşin ticarət mallarını müsadirə etmək üçün çıxan həmin insanları istəmədən bir döyüşə yönəldir, həmin döyüşdə imkanların azlığına baxmayaraq, iman sayəsində bir gündə düşməni geri oturdur, təsir, inkişaf və nüfuz üçün yol açır, haqqın güclənməsinə şərait yaradır. Düşmənə başa salırlar ki, İslam var və siz onu ciddiyə almalısınız. Yəni ey müsəlmanlar, sizi böyük düşmən ordusu ilə üz-üzə qoyduq ki, onlara möhkəm zərbələrinizi daddıra və ilahi gücü göstərəsiniz.

Bədr döyüşündə ilahi lütf, mərhəmət və müsəlmanların səyi nəticəsində İslam döyüşçülərinə ilahi qələbə nəsib olandan sonra bu tezliklə ədavətindən əl çəkməyən düşmən Ühüd döyüşünə hazırlaşdı. Ühüd döyüşündə müsəlmanlar birliklərinə görə əvvəldə yenə də düşmənin sıralarını yardılar, amma tez bir zamanda qələbəyə nail olandan sonra dağ keçidini qorumalı olan əlli nəfər qənimət toplamaq məqsədi ilə mövqelərini tərk edib qənimətlərə sarı və müsəlmanların qafilcəsinə toplaşdığı yerə tələsdilər. Dağ keçidini qorumağa təyin olunmuş müsəlmanların yalnız on nəfəri orada qalıb vəzifələrini yerinə yetirdilər. Bununla da düşmən dağın ətrafına fırlanıb yetərincə gözətçi olmayan keçiddən müsəlmanlara hücum etmək imkanı qazandı. Bu hücum müsəlmanlara ağır tamam oldu. İslam məğlub olmadı, amma əvvəla qələbəsi bir qədər gecikdi, ikincisi isə şəhidlər ağası Həmzə kimi şücaətli və əziz sərkərdələrin canı qurban getdi. Böyük Allah müsəlmanları ibrət almağa və düşünməyə çağırır; buyurur ki, biz öz vədimizə əməl etdik, sizin düşmənə qalib gələcəyinizi demişdik və qalib gəldiniz, amma sizdə bu üç xüsusiyyət yaranandan sonra düşməndən zərbə gördünüz: "Zəiflik göstərdiniz, (sizə verilmiş) əmr haqda bir-birinizlə mübahisə etdiniz və (Peyğəmbərin) əmrindən çıxdınız"[5]. Əvvəla, bir-birinizlə çəkişdiniz, birliyinizi və sıralarınızı pozdunuz; ikincisi, zəiflədiniz, əvvəlki həvəsinizi, qəhrəmanlığınızı və hazırlığınızı əldən çıxardınız; üçüncüsü isə başçınız və rəhbəriniz olan Peyğəmbərin fərmanına əməl etmədiniz, onun əmrindən boyun qaçırdınız. Sizdə bu üç xüsusiyyət yarananda düşmən də arxadan zərbə endirdi, İslamın ən əziz övladını qana boyadı, şəhid etdi və İslam dünyası belə bir şəxsiyyəti əldən verdiyinə görə ziyan çəkdi.

Onların (Məkkənin təkəbbürlü və güclü zadəganlarının) Peyğəmbərə (s) qarşı son hücumları Xəndək döyüşü idi. Bu çox mühüm döyüşlərdən biri idi. Onlar bütün qüvvələrini topladılar, digərlərindən də kömək aldılar, dedilər ki, Peyğəmbəri (s) və onun yaxın adamlarından 300, 500 nəfəri qıracaq, Mədinəni də qarət edib qayıdacağıq; daha bunlardan heç bir əsər-əlamət qalmayacaq. Onlar Məkkəyə çatmazdan öncə Peyğəmbər (s) məsələdən hali oldu və məşhur xəndəyi qazdı. Mədinənin bir tərəfi açıq idi. Orada təxminən qırx metr enində bir xəndək qazdılar. Ramazan ayı və bəzi rəvayətlərə görə hava çox soyuq idi. Həmin il yağıntı olmamışdı, qıtlıq və çoxlu problemlər yaranmışdı. Peyğəmbər (s) hamıdan çox işləyirdi. Xəndək qazanda kimin yorulduğunu, dayandığını və davam edə bilmədiyini görəndə gedib külüngü alır və işləməyə başlayırdı. Yəni təkcə əmr verməklə çalışmırdı, özü cəmiyyətin arasında idi. Kafirlər xəndəyin qarşısında dayanıb bu maneəni keçə bilmədilər; məğlub, rüsvayçı, məyus və nakam halda geri qayıtmağa məcbur oldular. Peyğəmbər (s) buyurdu ki, məsələ bitdi. Bu, Məkkə Qüreyşinin bizə son hücumu idi. Bundan sonra növbə bizimdir. Biz Məkkəyə və onlara doğru gedəcəyik.

Növbəti ildə Peyğəmbər (s) dedi ki, biz ümrə ziyarətinə getmək istəyirik. Çox mənalı hadisələrdən biri olan Hüdeybiyyə hadisəsi o zaman baş verdi. Peyğəmbər (s) ümrə ziyarəti məqsədi ilə Məkkəyə sarı hərəkət etdi. Onlar gördülər ki, Peyğəmbər (s) müharibənin yasaq olduğu hörmətli bir ayda Məkkəyə sarı gəlməkdədir. Nə etsinlər? Yolu açsınlar? Bu uğurdan sonra nə edəcək və onun qarşısında necə dayanacaqlar? Yoxsa döyüşün haram olduğu bir ayda gedib onunla vuruşsunlar? Necə vuruşsunlar?! Nəhayət, qərara gəldilər ki, onu Məkkəyə gəlməyə qoymasınlar və bəhanə tapılsa, hamısını qırsınlar. Peyğəmbərin (s) çox yüksək siyasəti sayəsində onlar Peyğəmbərlə (s) müqavilə imzaladılar ki, bu il qayıtsınlar və növbəti ildə gəlib ümrə ziyarətini yerinə yetirsinlər. Bununla bütün bölgədə Peyğəmbərin (s) təbliğatına şərait yarandı. Adı sülhdür, amma Allah-Taala Quranda buyurur: "Biz sənə açıq-aşkar bir zəfər bəxş etdik".[6] İnsan düzgün və mötəbər tarixi qaynaqlara müraciət etsə, Hüdeybiyyə hadisəsinin nə qədər möhtəşəm olduğunu görər. Növbəti ildə, yəni hicrətin səkkizinci ilində Peyğəmbər (s) ümrə ziyarətinə getdi və onların istəyinin əksinə olaraq, o həzrətin hörməti günbəgün artdı. Sonrakı il, yəni kafirlərin müqaviləni pozduğu səkkizinci ildə Peyğəmbər (s) gedib Məkkəni fəth etdi. Bu, Peyğəmbərin (s) qüdrətindən xəbər verən əzəmətli zəfər idi. Buna əsasən, Peyğəmbər (s) düşmənlə də ağılla, qüdrətlə, səbir və hövsələ ilə, özünü itirmədən və bir addım da geri çəkilmədən rəftar etdi; günbəgün və anbaan irəlilədi.

Üçüncü düşmən yəhudilər idi; yəni hələlik Peyğəmbərlə (s) birgə Mədinədə yaşamağa razı olan, lakin əziyyət verməkdən, maneə törətməkdən və təxribatdan əl çəkməyən etimadsız əcnəbilər. Quranın Bəqərə və digər bəzi surələrinin mühüm hissəsi Peyğəmbərin (s) yəhudilərlə mədəni mübarizəsinə aiddir. Dedik ki, onlar zahirdə mədəni və məlumatlı insanlar idilər, imanı zəif olanlara güclü təsir göstərir, təxribat aparır, xalqı məyus edir və bir-birinin canına salırdılar. Onlar mütəşəkkil düşmənlər idilər. Peyğəmbər (s) bacardığı qədər onlarla yola getdi, lakin sonradan buna layiq olmadıqlarını görüb onları cəzalandırdı. Peyğəmbər (s) həm də səbəbsiz yerə onların üstünə getmədi. Bu üç qəbilənin hər biri bir iş törətdi və Peyğəmbər (s) onlara uyğun cəzanı verdi. Əvvəlcə Bəni-Qeyn-Qa Peyğəmbərə (s) xəyanət etdi. Peyğəmbər (s) də onlara buyurdu ki, buradan getməlisiniz. Onları köçürtdü, o bölgədən qovdu və bütün imkanları müsəlmanlara qaldı. İkinci dəstə Bəni-Nəzir idi. Onlar daha ağır xəyanət etdilər və Peyğəmbər (s) buyurdu ki, əşyalarınızdan bir qədərini götürün və gedin. Onlar da getməyə məcbur oldular. Üçüncü dəstə Bəni-Qüreyzə idi. Peyğəmbər (s) onların qalmasına icazə verdi, onları qovmadı, onlarla razılığa gəldi ki, Xəndək döyüşündə düşmənin məhəllələr tərəfindən Mədinəyə daxil olmasına imkan verməsinlər. Lakin onlar namərdlik edib düşmənlə razılaşdılar ki, Peyğəmbərə (s) hücum etsinlər; yəni nəinki Peyğəmbərlə (s) razılaşmalarına sadiq qalmadılar, hətta düşmənlə danışıq apardılar və onlarla birgə məhəllələr tərəfdən Mədinəyə daxil olub Peyğəmbərə (s) arxadan xəncər vurmaq qərarına gəldilər. Peyğəmbər (s) Mədinənin bir hissəsində Xəndək qazmışdı. Bunların məhəllələri isə digər tərəfdə idi və onlar düşmənin həmin yerdən gəlməsinə mane olmalı idilər.

Peyğəmbər (s) təxribat əsnasında məsələdən hali oldu. Mədinənin mühasirəsi bir ay sürdü. Bunlar bu bir ayın ortasında həmin xəyanəti etdilər. Peyğəmbər (s) onların belə bir qərara gəldiklərini anladı. Həzrət çox ağıllı bir tədbirlə onların Qüreyşlə arasını vurdu. Bunun təfərrüatını tarixdə yazmışlar. Bunlarla Qüreyşin bir-birinə etimadı sarsıldı. Peyğəmbərin (s) çox gözəl hərbi-siyasi gedişlərindən biri budur. Bunları hələlik dayandırdı ki, ziyan vura bilməsinlər. Qüreyş və müttəfiqləri məğlub olub Məkkəyə qayıdanda Peyğəmbər (s) də Mədinəyə döndü. Elə həmin gün zöhr namazını qılıb buyurdu ki, əsr namazını Bəni-Qüreyzə qalalarının önündə qılacağıq; yola düşün, oraya gedirik. Yəni hətta bir gecə də gözləmədi, gedib onları mühasirəyə aldı. Bu mühasirə və döyüş 25 gün davam etdi. Peyğəmbər (s) bunların bütün döyüşçü kişilərini qətlə yetirdi. Çünki bunların xəyanəti daha böyük və düzələsi deyildi. Peyğəmbər (s) bunlarla belə rəftar etdi, əsasən Bəni-Qüreyzə, ondan öncə Bəni-Nəzir və sonra Xeybər yəhudilərinin ədavətini belə ağılla, qüdrətlə, qətiyyətlə və uca insani əxlaqla müsəlmanlardan uzaqlaşdırdı. Bu hadisələrin heç birində Peyğəmbər (s) əhdini pozmadı. Hətta İslam düşmənləri də qəbul edirlər ki, Peyğəmbər (s) bu məsələlərdə heç bir müqaviləni pozmadı. Müqaviləni pozan onlar idilər.

Dördüncü düşmən xalqın arasında olan münafiqlər idilər. Onlar dildə iman gətirmiş, əslində isə imanı olmayan rəzil, ədavətli, dar düşüncəli, düşmənlə əməkdaşlığa hazır olan, lakin təşkilatlanmamış insanlar idilər. Onların yəhudilərldən fərqi bu idi. Peyğəmbər (s) hücuma hazır olan və fürsət gözləyən mütəşəkkil düşmənə qarşı, yəhudilərlə etdiyi kimi rəftar edir, aman vermir, təşkilatlanmamış, fərdi inad, ədavət və xəbislikləri olan imansız düşmənlərə isə dözür.

Abdullah ibn Übəy Peyğəmbərin (s) ən qatı düşmənlərindən biri idi. Bu şəxs Peyğəmbərin (s) həyatının təxminən son ilinə qədər sağ idi. Peyğəmbər (s) ona qarşı pis rəftar etmədi. Onun münafiq olduğunu hamı bilsə də, Peyğəmbər (s) onunla keçinir, digər müsəlmanlar kimi rəftar edir, beytülmaldan payını verir, təhlükəsizliyini təmin edir və hörmətini saxlayırdı. Onlar isə Peyğəmbərə (s) qarşı çoxlu pislik və xəbislik edirdilər. Bəqərə surəsinin bir hissəsi də bu münafiqlərə aiddir. Onların bir qrupu mütəşəkkil cinayət törədəndə Peyğəmbər (s) onları cəzalandırdı. Onlar Zirar məscidi hadisəsində bir mərkəz yaradaraq İslam ərazisindən xariclə, yəni Romada olan Əbu Amir Rahib kimi bir şəxslə əlaqə qurdular, Romadan Peyğəmbərin (s) əleyhinə qoşun yeridilməsinə hazırlıq gördülər. Bu zaman Peyğəmbər (s) onlara hücum etdi, tikdikləri məscidi dağıdıb yandırdı və buyurdu ki, bu, məscid deyil, məscid, Allahın adı və xalq əleyhinə təxribat mərkəzidir. Yaxud həmin münafiqlərin bir qrupu öz küfrlərini aşkar edib Mədinədən getdikləri və qoşun topladıqları zaman Peyğəmbər (s) onlara qarşı mübarizə apardı; buyurdu ki, yaxınlaşsalar, gedib onlarla vuruşacağıq. Halbuki Mədinənin daxilində münafiqlər vardı, amma Peyğəmbərin (s) onlarla işi yox idi. Buna əsasən, üçüncü dəstəyə qarşı qətiyyətli və təşkilati şəkildə, dördüncü dəstə ilə isə mülayim rəftar etdi; çünki bunlar təşkilatlanmamışdılar və təhlükələri fərdi xarakter daşıyırdı. Peyğəmbər (s) öz rəftarı ilə çox zaman bunları utandırırdı da.

Beşinci düşmənə gəlincə isə, bu düşmən müsəlman və mömin şəxslərin hər birinin daxilində olan düşməndən ibarət idi. Ən təhlükəli düşmən də budur. Bu düşmən bizim daxilimizdədir: nəfsi təmayüllər, xudpəsəndlik, yayınmaya, şəraitini insanın özünün hazırladığı azğınlığa meyl. Peyğəmbər (s) bu düşmənə qarşı da güclü mübarizə apardı. Lakin bu düşmənlə mübarizə xəncər mübarizəsi deyil, tərbiyə, mənəvi təmizləmə, təlim və xatırlatmadır. Odur ki, insanlar o qədər zəhmətlə müharibədən qayıtdıqda Peyğəmbər (s) buyurdu ki, siz kiçik cihaddan qayıtdınız, indi böyük cihadla məşğul olun. Qəribədir! "Ey Allahın rəsulu! Böyük cihad nədir? Biz bu böyüklükdə və bu qədər zəhmətli cihadı yerinə yetirdik, məgər bundan da böyük cihad var?!" Buyurdu ki, bəli, bu, öz nəfsinizlə cihaddır.[7] Quranın "Qəlblərində (ruhlarında) xəstəlik olanlar"[8] sözü münafiqlərə aid deyil. Düzdür, münafiqlərin bir qismi də belədir, lakin qəlbində xəstəlik olan hər bir adam münafiq deyil. Bəzən möminin də ruhunda xəstəlik olur. Bu xəstəlik nədir? Yəni əxlaqi zəiflik, eqoistlik, nəfsə pərəstiş və müxtəlif istəklərə uymaq. Bunun qarşısını almasan, özün bununla mübarizə aparmasan, imanını əlindən alacaq və səni daxildən yeyəcək. İmanın alındıqda isə qəlbin imansız, zahirin isə imanlı olacaq. Belə bir şəxsin adı münafiqdir.

Allah eləməmiş, mənim və sizin qəlbimiz imansız, zahirimiz isə imanlı olsa, etiqad və imanı əldən versək, dilimiz isə əvvəlki iman sözlərini söyləsə, bu, münafiqlik olar. Bu da təhlükəlidir. Quran buyurur: "Sonra da Allahın ayələrini yalan hesab edib onları məsxərəyə qoymaqla pislik edənlərin aqibəti lap pis oldu!"[9]  Pis iş görənlərə ən pisi qismət olacaq. Ən pisi nədir? Allahın ayələrini təkzib etmək. Başqa bir yerdə bu böyük vəzifəyə - Allah yolunda ehsan etməyə əməl etməyənlər haqda buyurur ki, Allah da onların ürəyinə qarşılaşacaqları günə (qiyamət gününə) qədər (davam edəcək) nifaq saldı.[10] İslam cəmiyyəti üçün böyük təhlükə budur. İslam cəmiyyəti tarix boyu bu cəhətdən yayınmışdır. Xarici düşmənin məğlub və tar-mar edə bilər, amma məhv edə bilməz. Hər halda iman qalır və haradasa baş qaldırır, yenidən cücərir. Bu daxili düşmən qoşunu hücum etdiyi və insanın daxilini boşaltdığı zaman yol yayınır. Harada yayınma varsa, bundan qaynaqlanır. Peyğəmbər (s) bu düşmənlə də mübarizə apardı.

Peyğəmbər (s) ağıllı rəftar edir və gecikmirdi. O heç bir hadisədə vaxtın ötməsinə qoymadı. Qənaətcil və pak insan idi, şəxsiyyətində heç bir mənfi cəhət yox idi, məsum və pak idi. Bunun özü digərlərinə təsir baxımından ən mühüm amildir. Biz gərək öyrənək. Bu sözlərin çoxunu mənə deməlidirlər; mən öyrənməliyəm, məmurlar öyrənməlidirlər. Əməllə edilən təsir dillə edilən təsirdən dəfələrlə əhatəli və dərindir. O, qətiyyətli və açıq danışan idi. Peyğəmbər (s) heç zaman ikibaşlı danışmadı. Təbii ki, düşmənlə qarşılaşdığı zaman dəqiq siyasi iş görür və düşməni səhvə salırdı. Peyğəmbər (s) çox yerdə hərbi və ya siyasi baxımdan düşməni mat qoymuşdur. Lakin möminlərlə və öz xalqı ilə həmişə açıq, şəffaf və aydın danışardı, siyasətbazlıq etməzdi. Lazım olan yerlərdə yumşaqlıq göstərirdi; misal üçün, Abdullah ibn Übəyə qarşı. O heç zaman xalqla, hətta düşmənləri və Məkkə müşrikləri ilə bağladığı müqaviləni pozmadı. Peyğəmbər (s) onlarla bağladığı müqavilələrə sonadək sadiq qaldı. Onlar pozdular və Peyğəmbər (s) də qətiyyətli cavab verdi. Hamı bilirdi ki, bu şəxslə müqavilə bağladıqda ona güvənmək olar.

Digər tərəfdən, Peyğəmbər (s) öz ibadətini yaddan çıxarmadı, Allahla əlaqəsini günbəgün gücləndirdi. Döyüş meydanında öz qüvvələrini nizama salanda, döyüşə həvəsləndirəndə, özü əlinə silah götürüb qətiyyətlə komandanlıq edəndə, onlara nə etməli olduqlarını başa salanda da dizi üstə oturub əllərini qaldırır və xalqın önündə göz yaşı töküb Allahla danışırdı: "İlahi! Sən bizə kömək et. İlahi! Sən bizə dayaq ol. İlahi! Sən Özün düşmənlərini dəf et!". Nə onun duası qüvvəsini işlətməməyə səbəb olurdu, nə də qüvvəsini işlətməyi təvəssülü, duanı və Allahla rabitəni unutmağa; hər ikisinin öz yeri vardı. O heç zaman inadkar düşmən qarşısında qorxuya düşmədi. Şücaət simvolu olan Əmirəlmöminin (ə) deyir ki, döyüşdə vəziyyət ağırlaşanda Peyğəmbərə (s) sığınırdıq; kim çətinliyə düşürdüsə, Peyğəmbərə (s) sığınırdı. O, 10 il hakimiyyətdə oldu. Biz bu 10 ildə görülən işləri fəal bir qrupa tapşırsaq, yüz ilə də yerinə yetirə bilməzlər. Biz bugünkü işlərimizi Peyğəmbərin (s) gördüyü işlərlə müqayisə etsək, onun nə etdiyini anlaya bilərik. Hakimiyyət idarəsi, cəmiyyət quruculuğu və örnək göstərilməsi Peyğəmbərin (s) möcüzələrindəndir.

İnsanlar on il gecə-gündüz onunla yaşadılar, evinə getdilər, həzrət onlarınevinə gəldi; məsciddə bir yerdə idilər, birgə yol getdilər, birgə səfərə çıxdılar, birgə yatdılar, birgə aclıq çəkdilər, birgə sevindilər. Peyğəmbərin (s) cəmiyyəti həm də şən cəmiyyət idi; insanlarla zarafat edir, yarış keçirir, özü də yarışda iştirak edirdi. On il Peyğəmbərlə (s) yaşayan insanların qəlbində ona sevgi və inam günbəgün artdı. Əbu Süfyan Peyğəmbərin (s) əmisi Abbasın yardımı ilə gizlicə müsəlmanların düşərgəsində gəzirdi. O, səhər çağı insanların Peyğəmbərin (s) üz və qollarından axan dəstəmaz suyunu götürməyə çalışdıqlarını görəndə Abbasa dedi ki, təəccüblüdür, mən Kəsra və Qeysəri - İran padşahını və Roma imperatorunu görmüşəm, amma onların heç birində sənin qardaşın oğlunun əzəmətini müşahidə etməmişəm. Bəli, əsl ucalıq mənəvi ucalıqdır: "İzzət və ucalıq yalnız Allaha, Onun elçisinə və möminlərə məxsusdur!"[11]  Möminlər də bu yolla getsələr, uca olarlar.