18 iyun 2021 ci l tarixi İran İslam Respublikasında prezident seçkiləri keçiriləcək və bunu nəzərə alaraq Iranda seçkilərin tarixçəsini bəyan edərək bu dəfəki seçkinin əhəmiyyətinə işarə edəcəyik.

İnqilabdan öncə (ilk müvəqqəti məclis)

İranda ilk seçki forması və parlamentin təşkili Məşritədən sonrakı dövrlərə təsadüf edir. Hicri 1424-cü il 14 Cəmadiəs sani tarixində Müzəffərəddin Şah Qacar tərəfindən Məşrutə imzalandı. İlk müvəqqəti məclis  "Seçki Qaydaları" na əsasən hazırlandı və 26 Mordad Hicri 1285 tarixində hökumət evində təşkil olundu.

İlk seçki qanunu hicri 18 sentyabr 1285-də hazırlandı və konstitusiya dəyişikliyinin qəbul edilməsindən dərhal sonra Məclis tərəfindən təsdiq edildi. Bu nizamnamənin müddəalarına görə iki illik nümayəndəlik və nümayəndə sayı ərzində 156 nəfər var idi ki, bunlardan da 60 nəfər Tehrandan, 96 nəfər digər şəhərlərdən seçildi. Əlbətdə ki, ilk dövrdə seçkilər sinfi olaraq keçirilirdi  və bütün təbəqələr qatılmadılar. Bu nizamnaməyə görə seçicilərin şərtlərindən biri bu idi: Seçicilərin yaşı 25 yaşdan aşağı olmamalıdır. Sahibkarlar min tümən qiymətində olan əmlakın sahibi olmalıdırlar, əks halda seçimdən məhrum olardılar. Qadınlar seçmə və seçilmək hüququndan məhrum idilər.

İki mərhələli seçkilər adlanan ikinci seçki qanunu hicri 1288-ci il 10 iyul tarixində hazırlanmışdır. Bu qanunda seçkilər bir təbəqədən iki səviyyəli islahata və xalqın iştirakı üçün daha çox əsas götürüldü. Çünki bu qanunda seçicinin müəyyən  bir siniflərdən olması ləğv edilmiş lakin savadsız və imkansızlar üçün qadağa qalırdı.

Üçüncü seçki qanunu ikinci parlament tərəfindən Hicri şəmsi 29/07/1290 tarixində təsdiq edildi. Əlbəttə bu məclis Birinci Dünya müharibəsinin başlaması səbəbindən bir ildən çox davam etmədi və hicri şəmsi 22/08/1294 tarixində tətil edildi.

Senat Məclisinin təşkil edilməsi

Ümumiyyətlə, İslam İnqilabının qələbəsindən əvvəl qanunvericilik dövründə bir çox hadisənin şahidi olduq. Hicri 1285-ci ildə təsdiqlənmiş Konstitusiyanın 43-cü maddəsinə görə, Məclisi tamamlamaq üçün Senat adı altında başqa bir Məclis çağırıldı. Bu məclis hicri şəmsi 1328-ci ildə 60 nəfərlə quruldu. Bunlardan 30-u Şah, digər 30-u xalq tərəfindən seçildi. Bu məclisin nümayəndəlik müddəti hicri 1324-cü ilə qədər yəni 6 il idi.

İnqilabın qələbəsindən sonra

İslam İnqilabının qələbəsindən sonra bir neçə dəfə referendum və ümumi seçkilər keçirilmişdir.  Onlardan ilk və ən əhəmiyyətlisi ki əslində hökumətin növünü təyin edən monarxiya rejiminin İran İslam Respublikasını dəyişdirlməsi referendumu idi. Bu hadisə 1979 cu ilim 30-31 mart tarixlərində baş verdi və seçicilərin ümumi sayının 98,2% seçkilərdə lehinə səs verərək digər quruluşlara rədd cavabı verdilər beləliklə öz istək və iradələrini tarixdə qeyd etdilər. O vaxtdan bəri, İran xalqı rəhbərlərinin, prezidentlərin, şəhər təmsilçilərinin , parlament və məclis nümayəndələrinin siyasi iştirakı ilə bir-birinin ardınca keçirilən çoxsaylı seçkilərdə səs verdi. Yüksək siyasi iştirak sayəsində xalq, ictimaiyyət səviyyəsində milli birliyi gücləndirib, seçdikləri seçim növü ilə ölkənin hədəflərini, istəklərini və ehtiyaclarını müəyyənləşdirdi. İran milləti, vətəndaşların siyasi iştirakını sarsıtmaq istəyən əcnəbilərə qarşı İslam sisteminə qarşı reklam əleyhinə olaraq həmişə seçki sandığında olmuş və beləliklə quldurluq və qlobal hökmranlıq siyasətlərini rədd etmişdir. İnqilabdan sonra iranlıların siyasi iştirakının artırılması siyasi sistemin səmərəliliyini artıran və vətəndaşlar arasındakı milli birliyi, siyasi və iqtisadi müvəffəqiyyəti əldə etmişdir . Bəzi supergüclər inqilab tarixində bəzi şüarların həyata keçirilməsinə mənfi təsir göstərmişdir,  lakin məsullar bu şüarların həyata keçirilməsi üçün bütün səyləri etmişlər.

İrandakı seçkilər cəmiyyətin hər bir üzvünün ayrılmaz bir haqqıdır və bu gün heç kim İranda demokratiyanın olmadığını iddia edə bilməz, amma bu demokratiya konstitusiya və müqəddəs şəriətə əsaslanan millətin iradəsi çərçivəsindədir və həmçinin müqəddəs şəriət ki,Vilayəti Fəqih və Nəzarət Şurasındakı nümayəndələri tərəfindən tətbiq olunur.

Əvvəlki prezidentlik dövrlərində keçirilən seçkilərdə ölkədə daş atma və parçalanma yarandı və hər seçkinin mahiyyəti budur. İrandakı vəziyyət dünyanın bütün ölkələrindəki vəziyyətdən fərqlidir. İran ən ağır qanunsuz və ədalətsiz sanksiyalara məruz qalan bir ölkədir və xaricdəki murdar əllər dünyanın açıq demokratiya modeli olan bu ölkənin hədəflərinə çatmaması üçün gecə-gündüz İrana qarşı plan qurur.  Bu səbəbdən əvvəlki dövrlərdə seçilmiş hökumətlərin bütün şüarlarına baxmayaraq daxili maneələr (xüsusi siyasi qruplar) və xarici maneələr (ədalətsiz və qanunsuz sanksiyalar) verilmiş şüarların yüz faiz nəticələrinin əldə olunmasına və yerinə yetirilməsinə mane oldu, lakin nə şübhəsiz ki, minlərlə şəhidin qanını tökdüyü İslam İnqilabının əsasları və meyarları həmişə qorunub saxlanılmışdır.

İran xalqının yüksək bir anlayışla və davamlı çətinliklərlə İslam İnqilabına və Vilayət-e-Fəqih məsələsinə olan ürək inancları sayəsində bütün bu maneələri aşdıqları və hər zaman iqtisadiyyat, elm, texnika və sənayedə böyümənin və inkişaf xəttini izləməyə çalışdıqları  gələcəyə baxışları və üfüqləri genişdirmələri bir həqiqətdir. İrandakı seçkilərə bir neçə gün qalmış ölkədəki fərqlər və fərqli siyasi baxışlar təbii bir şeydir və bu fərqlər olmadan siyasi rəqabət mənasızdır.

İran xalqı  konstitusiyaya verdikləri yüksək səslə mövcud vəziyyəti qəbul etmişlər  və bütün qrupların səyləri bu konstitusiyanı qorumaq və təfərrüatlarını ölkədəki bütün məmurlar tərəfindən tətbiq etmək və siyasi qrupların bu şərtləri tətbiq etmək üçün dəvət etmişlər. İran prezident seçkilərində xalq konstitusiyanı qoruyan, İranın iqtisadi problemlərini həll edən və cəmiyyətdə ədaləti tətbiq edə biləcək, idarəedici və bacarıqlı, təcavüzkar və müstəmləkə hökumətlərinə qarşı duran və güclü bir xarici siyasət yeridən  və İran xalqının hüquqlarını qoruyan birini axtarır.

Mövcud prezidentliyə namizədlərdən hansının, bu şərtləri hansının yerinə yetirə biləcəyi, seçkiyə gedərək qərarını evdə və ya xaricdə verəcək İran xalqının fikrindən asılıdır. 18 İyun cümə günü, Azərbaycanda yaşayan iranlılar, dünyanın 230-dan çox yerindəki digər iranlılar kimi, siyasi qərarlarını bülletenlərdə verməklə və siyasi iştiraklarını həyata keçirməyə hazırlamışlar.

Q.Əli. Purmərcan

İİR-in Azərbaycandakı Səfirliyinin

Mədəniyyət Mərkəzinin sədri

Maide.Az