QÜREYŞ QƏBİLƏSİ 
Qüreyş qəbiləsi Hicazda olan ərəb qəbilələri arasında ən mötəbər qəbilələrdən biri sayılırdı. Həzrət Peyğəmbərin (s) dördüncü cəddi Qüsəy ibn Kilab Allah evinin xidmətçisi və məsulu idi. Qüreyş müxtəlif qruplardan ibarət idi. Həmin qrupların ən şərəflisi də Bəni-Haşim tayfası idi.

Haşim ağıllı, şöhrətli və Məkkə əhalisi arasında böyük nüfuz sahibi olan bir şəxsiyyət kimi tanınmışdı. O, xalqın bütün məsələlərinə böyük həvəslə maraq göstərirdi, hətta Məkkə əhalisinin güzəranını təmin etmək məqsədilə yay və qış səfərlərini də təşkil etmişdi. Göstərdiyi böyük və misilsiz xidmətlərinə görə əhali ona “Seyid” yəni ağa, başçı ləqəbini vermişdi. Elə buna görədir ki, onun və Peyğəmbərin (s) nəslindən olanlar da “Seyid” adlanır.
Haşimdan sonra oğlu Müttəlib, daha sonra isə nəvəsi Əbdülmüttəlib xalq arasında olduqca böyük hörmətə malik oldu. O zaman Əbrəhənin Məkkəyə basqın edərək ağır məğlubiyyətə uğraması Əbdülmüttəlibin xalq içərisində olan etibarını daha da artırmışdı.
Abdullah isə Əbdülmüttəlibin ən çox sevdiyi oğlu idi. Abdullah iyirmi dörd yaşında ikən Aminə adlı pak və nəcabətli bir qız ilə evləndi. Bu mübarək izdivacın nəticəsi isə, “Fil hadisəsindən” iki ay sonra dünyaya gəlmiş Mühəmməd adlı nurlu bir oğlan olmuşdu. Atası hələ oğlu dünyaya gəlməmişdən əvvəl vəfat etmiş və Rəbbimizin rəhmətinə qovuşmuşdu. Az müddət sonra anasını da əldən verən sevimli Peyğəmbərimizin tərbiyəsi ilə məşğul olmağı babası Əbdülmüttəlib öz öhdəsinə almışdı. Həzrət Peyğəmbər (s) Allahın himayəsi sayəsində çətinliklərə qələbə çalmağa müvəffəq olub, çox qısa bir müddət ərzində də camaatın sevdiyi, hörmət bəslədiyi bir cavana çevrilmişdi. Belə ki, bütün Məkkə əhalisi ona təkcə hörmət və məhəbbət bəsləmir, mal-dövlətini də onun yanında əmanət qoyurdu. Necə ki, sonralar o həzrətə bu üstün əxlaqi səciyyəsinə görə “Qüreyşin əmini” ( Qüreyşin ən etibarlı, inamlı şəxsi) ləqəbini vermişdilər.
O həzrət sağlam və sarsılmaz bir imanla məzlum və kasıbların tərəfini saxlayaraq, onları qoruyur, onlarla birlikdə oturub-durur, yemək yeyir, dərdlərinə qulaq asır və çətinliklərinin çıxış yolunu axtarıb tapırdı. Cavanlardan bir qrup “Hilful-füzul” müqaviləsini imzaladıqları zaman Peyğəmbər (s) onları müdafiə etmişdi. Çünki cavanların məqsədi məzlumları qorumaq və zalımlarla mübarizə aparmaq idi. Daha sonra həzrət Mühəmməd (s) əmisi Əbu Talibin istəyilə Xədicənin karvanına qoşulmuşdu. Düzlüyü və etibarlı olduğuna görə karvanın başçısı seçilən Mühəmmədə, cəmiyyətdəki üstün şəxsiyyətinə heyran qalan Xədicə ona evlənmək təklifini irəli sürmüşdü.
Həzrət Peyğəmbər (s) bu izdivacı münasib hesab etdiyindən Xədicə ilə evlənməyi qəbul edir ki, bu mübarək izdivacının meyvəsi bütün məsumların və İslam ümməti rəhbərlərinin anası sayılan həzrət Fatimədir (s.ə).

ÇƏTİNLİKLƏRİ HƏLL ETMƏK MƏHARƏTİ
Həzrət Peyğəmbərin (s) evlənməsindən on il keçdikdən sonra Məkkəni sel basaraq əhaliyə çoxlu maddi ziyan vurmuşdu. Qüreyş bu hadisədən sonra Kəbənin tezliklə təmir olunması qərarına gəlmiş və cüzi ixtilaf belə baş verməsin deyə Kəbənin təmiri Qüreyş qəbilələri arasında bölüşdürmüşdü.
Kəbənin təmiri bitdikdən sonra “Həcərül-əsvəd”in yerinə qoyulması məsələsi qəbilələr arasında böyük bir ixtilafa səbəb olmuşdu. Çünki hamı bu şərəfli işin özünə nəsib olmasını arzulayırdı. Bu barədə ixtilaflar o qədər şiddətlənmişdi ki, qəbilələr arasında az qala müharibə başlayacaqdı.
Həzrət Peyğəmbər (s) tez bu məsələyə müdaxilə edib, əvvəlcə ortaya bir bez sərdirdi və orada olanlara daşı o bezin üstünə qoymalarını, eləcə də hər qəbilədən bir nəfərin bezin bir tərəfindən tutub Həcərül-əsvədi Kəbədə öz yerinə yerləşdirmələrini əmr etdi. Bu tədbirin nəticəsində hər bir qəbilə öz arzusuna çatmış və eləcə də böyük bir faciənin qarşısı alınmışdı.

PEYĞƏMBƏRLİK VƏZİFƏSİNİN VERİLMƏSİ
O, artıq qırx yaşında idi. Bir gün Hira mağarasında Allaha ibadət və dua ilə məşğul ikən Cəbrayılın (ə) gətirdiyi vəhy vasitəsi ilə Allah-taala tərəfindən peyğəmbərlik vəzifəsinə təyin olundu. Bu hadisədən həyacanlanmış həzrət Peyğəmbər (s) bir müddət istirahət etmək məqsədilə Kəbəyə getmiş, lakin vəhy mələyi təzədən ona nazil olaraq təbliğə başlamasını əmr etmişdi.
İlk əvvəl həzrtət Peyğəmbərin (s) dəvəti gizli idi. Ona inanan adamlar da bu işə tam gizli bir şəkildə əməl edirdi.
Ona ilk iman gətirənlər həyat yoldaşı Xədicə ilə Əli (ə) olmuşdu. Aradan üç il ötdükdən sonra Məkkə və onun ətraf məntəqələrində təbliğat üçün münasib bir şərait yaranmışdı. Peyğəmbərə (s) insanları, bir olan Allaha dəvət etmək və bütlərə qarşı mübarizə aparmaq vəzifəsi tapşırılmışdı. Qəbilə başçılarının hakimiyyəti güclü olduğu üçün bu iş olduqca təhlükəli idi. Onlar hakimiyyəti əldən vermək istəmir, illər boyu sitayiş etdikləri bütləri sındırmaq onlara çox ağır gəlirdi. Amma böyük bir hədəf olan tək Allaha inanmaq, tövhid ideyasının yayılması üçün çətinliklərə, ağır şəraitə sinə gərməkdən başqa çarə yox idi.
Açıq və ümumi təbliğatdan sonra, hakimiyyətdə olanlar onunla müxalifət edib aşkar bir şəkildə öz düşmənçiliklərini Peyğəmbərə (s) bildirmişdi.
Bütpərəst quldurlar tövhid hərəkatının qabaqcılı sayılan həzrət Mühəmmədin (s) təbliğinin qarşısını almaq üçün əllərində mövcud olan bütün imkanlardan istifadə edirdi. Əvvəlcə rüşvətlə o həzrəti tutduğu yoldan döndərmək istəsələr də bu işləri heç bir nəticə vermədi. Ondan sonra belə qərara gəldilər ki, o həzrəti müxtəlif təhdid və təzyiqlərə məruz qoysunlar. Müsəlman olanlara lağ edib döyür, onlara işgəncə verir, malların müsadirə edirdilər. Amma bu təşəbbüslər nəinki tövhid hərəkatına mane ola bilmədi, əksinə bu hərəkatı daha da gücləndirdi.
Müşriklər, Peyğəmbərimiz və dostları Məkkədən çıxana qədər öz çirkin əməllərindən əl çəkmədi. İlk müsəlmanlar düşməndən qorunmaq üçün üç il “Şebi Əbu Talib” adlı dərədə aclıq və susuzluqla mühasirə olundu. Ancaq müşriklər bunu da onlara çox görüb həmin məhəlləyə nəzarəti gücləndirdi. Belə ki, heç kim cürət edib onlara yemək və su apara bilmirdi. Təkcə canlarından keçmiş bir qrup gecənin qaranlığından istifadə edərək onların bu ehtiyaclarını təmin etməyə cəhd edirdi.
Bu təzyiqlərin və mühasirənin heç bir nəticə vermədiyini görən müşriklər, müsəlmanların bu inamlı müqavimətləri qarşısında yeganə çıxış yolunu onları öldürməkdə görürdü. İntiqamdan da qorxduqları üçün onlar belə qərara gəlmişdilər ki, bütün qəbilələri öz tərəflərinə çəkərək birlikdə Peyğəmbərin (s) evinə hücum edib o həzrəti qılıncdan keçirsinlər.

MƏDİNƏYƏ HİCRƏT
Həzrət Peyğəmbər (s) vəhy mələyi vasitəsilə müşriklərin planından xəbərdar olmuşdu. Peyğəmbərimizin canını qorumaq üçün, o gecə onun yerində yatıb həyatını təhlükəyə atan həzrət Əli (ə) olmuşdu. Peyğəmbər (s) gecənin qaranlığından istifadə edib Məkkədən çıxaraq Mədinəyə yola düşmüşdü. Elə həmin gecə müşriklər Peyğəmbərimizin evinə basqın etmişdi, lakin yataqda həzrət Əlini (ə) gördükdə təəccüblənib tezliklə Peyğəmbəri təqib etməyə başlamışdı. Ancaq bu işdən də heç bir nəticə almayıb Məkkəyə qayıtmaq məcburiyyətində qalmışdı.
Əziz Peyğəmbərimiz (s) doqquz gündən sonra çox çətinliklə və ağır zəhmətlə Mədinə yaxınlığındakı Qoba adlı bir məntəqəyə yetişdikdə xalq tərəfindən təntənəli şəkildə qarşılandı.
Həzrətin (s) orada gördüyü ilk iş məscid tikdirmək oldu ki, həm camaatın ibadət ehtiyaclarını təmin etsin, həm də müsəlmanların yığınacaq mərkəzinə çevrilsin. Mədinə əhalisi böyük şövqlə Qoba məscidini tikdi. İnşaat işlərində Peyğəmbərimizin (s) özü də iştirak edirdi.
Məscid tikintisi qurtardıqda ilk dəfə olaraq cümə namazı orada qılındı və birinci xütbəni də həzrət Peyğəmbər elə həmin məsciddə oxudu. Məkkədə öz yerinə nümayəndə olaraq qoyduğu həzrət Əli (ə) və onunla birlikdə gəlməli olan Bəni-Haşim qadınlarının həmin şəhərə çatması üçün həzrət Peyğəmbər (s) bir müddət Qobada qalmalı olmuşdu. Həzrət Əli (ə) Məkkədə üç gün qalaraq xalqın həzrət Peyğəmbərin yanında olan əmanətlərini sahiblərinə qaytardı. Daha sonra Bəni-Haşim qadınları ilə birlikdə gecə yarsı Mədinəyə yola düşdü. Bir neçə gün sonra Qobada Peyğəmbərimizin (s) hüzuruna çatdı.
Həzrət Peyğəmbər (s), həzrət Əli (ə) və qadınlarla birlikdə Mədinə əhalisinin coşğun və həyacanlı qarşılama mərasimi altında şəhərə daxil olmuşdu. Hamı Peyğəmbərimizi öz evinə qonaq aparmaq istəyirdi. Ancaq həzrət Peyğəmbər (s) belə buyurdu: “Dəvəmin qabağından çəkilin, dəvə kimin evinin önündə yatsa, qalacağım yer də ora olacaq.”
Dəvə Mədinənin dar və qarışıq küçələrindən irəliləyib axırda Əbu Əyyub Ənsarinin evinin önündə yerə çökdü. Beləliklə Peyğəmbərin (s) qalacağı yer məlum oldu.
Həzrət Peyğəmbərin Mədinədə ilk fəaliyyəti öz risalətini təbliğ edib, İslamı yaymaq üçün tikdirdiyi məscid oldu.
Sonra isə yəhudilərin təhriki nəticəsində yaranan və 120-il davam edən Ovs və Xəzrəc qəbilələri arasındakı düşmənçiliyə son qoydu.
Peyğəmbərimiz (s) mühacirlərin (Peyğəmbərimizlə birlikdə Mədinəyə gələn camaata “mühacir”deyilir) Ənsara (Mədinədə olan yerli əhaliyə də “ənsar”deyilir) artıq zəhmət verməməsi və bir-birlərilə qardaş kimi yaşamaları üçün aralarında qardaşlıq mərasimi təşkil etdi. Mədinə iqtisadiyyatının nəbzini əllərində tutan yəhudilər isə özlərini ciddi bir təhlükədə hiss edib müsəlmanlarla pis rəftar etməyə başladı.
Onlar müsəlmanların vəhdətini pozmağa və onları bir-birinə qarşı düşmən etməyə çalışırdı. Amma dahi Peyğəmbərimiz (s) onların bu planlarını puça çıxartdı.

QİBLƏNİN DƏYİŞDİRİLMƏSİ
Peyğəmbərimiz (s) 13-il Məkkədə və 17 ay Mədinədə yəhudilərin qibləsi olan “Məscidül-Əqsaya” tərəf namaz qılmışdı ki, bu da yəhudilərin etirazına səbəb olmuşdu. Belə ki, onlar “Əgər biz haqq yolunda deyiliksə, nəyə görə bizim qibləmizə tərəf namaz qılırsınız?” – deyə deyinmişdi.
Həzrət Peyğəmbər (s) bir gün namaz qılanda vəhy mələyi ona belə əmr etdi: ”Üzünü Kəbəyə çevir!”
O andan etibarən müsəlmanların qibləsi Kəbə (Məscidül-Həram) oldu.
Bu vəziyyət yəhudilərə çox ağır gəldiyindən onlar belə dedilər: “Əgər sizin qibləniz Kəbədirsə, niyə indiyə qədər Məscidül-Əqsaya tərəf namaz qılırdınız?” Halbuki, onlar bilmirdilər ki, bunların hamısı İlam düşmənləri və dostlarının bəlli olması və kimlərin bu vəzifədə Peyğəmbərlə (s) əməkdaşlıq, kimlərin də onunla müxalifət edəcəyini müəyyən etmək üçün bir imtahandır.

PEYĞƏMBƏRİN MÜHARİBƏLƏRİ 
1. BƏDR MÜHARİBƏSİ 
Həzrət Peyğəmbər (s) strateji baxımdan mükəmməl şəkildə təchiz olunduqdan sonra, əvvəlcə Mədinənin ətrafındakı qəbilələrlə, onların Mədinəyə hücum etmələrinin qarşısını almaq məqsədilə, bir sülh müqaviləsi bağladı.

Sonra belə qərara gəldi ki, Şama gedən və o məntəqədən keçən Qüreyşin böyük bir karvanına basqın etsin. Bununla o, həm küfr ilə şirk başçılarının qürurunu sındıracaq, həm də mühacirlərin Məkkədəki var-dövlətlərini talan edərək evlərini yıxanlarla cavab verəcəkdi.
Bu müharibə Bədr quyularının yanında baş verdiyinə görə “Bədr müharibəsi” adlandı. Peyğəmbərimiz (s) bu müharibədə səhabənin böyükləri ilə məsləhətləşdiyi və düşmənin vəziyyətindən kifayət qədər xəbərdar olduğu üçün tezliklə hücuma başlamaq əmrini verdi. Əshabın imanı sayəsində müsəlmanlar qələbə çaldı, müşriklər isə məğlub oldu.

2. ÜHÜD MÜHARİBƏSİ
Müsəlmanların Bədr müharibəsində qələbə çalması və müşriklərin öldürülməsi, onların başçılarını çox əsəbləşdirmişdi. Belə ki, Əbu Süfyan heç kimə ölənlərə yas tutmağa icazə verməmişdi.
Digər tərəfdən isə, yəhudilər müsəlmanların qələbəsindən çox narahat idi. Buna görə də yəhudilərdən Kəb ibn Əşrəf adlı biri Məkkəyə gəlib camaatı üsyana çağıran şeirlər oxuyaraq müşriklərin ölülərinə ağlaya-ağlaya Qüreyşi onların intiqamını almağa təhrik edirdi.
Axırda müşriklər “Darün-nüdvədə” yığıncaq keçirərək bir çox müzakirələrdən sonra gələn müharibənin büdcəsi olan əlli min dinar qızılı təsdiq və təmin etdilər. Sonra da müharibə üçün könüllü döyüşçü yığmağa və Məkkə ətrafındakı qəbilələrdən kömək almağa başladılar.

HƏRƏKƏTİN RİTMİ
Üç min nəfərdən ibarət olan müşrik ordusu Məkkəyə yola düşmüşdü.
O günə kimi müsəlman olduğunu gizlədən Abbas ibn Əbdülmüttəlib Peyğəmbərimizin (s) görüşünə gəlmişdi. Mədinəyə tərəf sürətlə hərəkət edən bir nəfərə verdiyi məktubda əhvalatı həzrət Peyğəmbərə bildirmişdi.
Əbu Süfyanın başçılığı altında hərbi təchizatla hərəkət edən müşriklər ordusu Ühüd dağları yaxınlığında çadır qurub düşərgə saldı. Onların piyada əsgərlərinin başçısı isə Xalid ibn Vəlid idi. Peyğəmbərimiz (s) vəziyyətdən xəbər tutan kimi əshabı ilə məsləhətləşib əksəriyyətin təsdiqi ilə qüvvələrini Mədinədən xaricə çıxarmağı qərara aldı.
Həzrət Peyğəmbər (s) 1000 nəfər könüllü əsgərdən ibarət İslam ordusu ilə hicri 3-cü ilin şəvval ayının yeddisində, sübh namazından sonra, Ühüdə sarı yola düşdü. İslam ordusu düşmənin düşərgəsi yaxınlığında çadır qurdu.
Peyğəmbərimiz Abdullah ibn Cübeyri əlli ox atan ilə birlikdə Ühüd keçidinə göndərdi ki, strateji əhəmiyyətə malik olan həmin keçidi qorusunlar. Onlara nə olursa olsun, (qələbə yaxud məğlubiyyət) oranı tərk etməyə haqları olmadığını söylədi.
Nəhayət tövhid və şirk orduları qarşı-qarşıya gəldilər və ilk toqquşma Qüreyş əsgərlərindən olan Əbu Əmir tərəfindən başlandı.
Əvvəlcə qüdrətli İslam ordusu tam cəsarət və imanla döyüşüb küfr ordusunu dağıtdı, ancaq birdən-birə müharibənin şəkli dəyişdi.
Peyğəmbərimizin keçidi qorumaq üçün göndərdiyi əsgərlər müharibənin qurtardığını güman etdiklərinə görə qənimət yığmaq üçün oranı buraxmış və strateji əhimiyyətə malik olan bu keçid müdafiəsiz qalmışdı.
Düşmənin piyada hissələrinin başçısı Xalid ibn Vəlid də bu fürsətdən istifadə edərək qüvvələri ilə birlikdə dağın arxa tərəfinə keçmiş və keçidə girəndə qənimətləri yığmaqla məşğul olan müsəlmanlara həmlə edərək onların çoxunu öldürmüşdü.
Müsəlmanlar yetmiş şəhid verərək müharibə meydanından geri çəkilməyə məcbur oldu. Müharibədə müşriklər qələbə çaldı. Ancaq Allahın Peyğəmbəri (s), həzrət Əlinin (ə) fədakarlıqları nəticəsində əsgərləri təzədən toplayıb düşməni təqib edərək onlardan bir qismini öldürərək, müşriklərin yenidən Mədinəyə basqın etməsinin qarşısını aldı.

3. XƏNDƏK (ƏHZAB) MÜHARİBƏSİ
Mədinə yəhudiləri xəyanətlərinə və düşmənlə əməkdaşlıq ediklərinə görə bu şəhərdən sürgün olunmalarına baxmayaraq, yenə də xəyanətdən əl çəkməmişdi.
Onların başçıları Məkkəyə gedib Qüreyşi müsəlmanlarla müharibə etməyə təşviq etmiş və beləliklə də onlara kömək edəcəklərini söz vermişdi.
Nəhayət yəhudilərin təhriki nəticəsində ayrı-ayrı qruplardan ibarət İslam düşmənlərindən bir cəbhə yarandı. Buna görə də bu müharibəyə “Əhzab” (qruplar, dəstələr) müharibəsi deyilir.
Müşriklərdən, yəhudilərdən, münafiqlərdən və Mədinədən qaçanlardan ibarət bu qüvvələrin hamısı İslam əleyhinə birlik yaratmışdı. Onlar tezliklə İslamı aradan apara biləcəklərini güman edirdi. 
On min nəfərdən ibarət olan müşriklər ordusu hicri 4-cü ilin şəvval ayında Əbu Süfyanın başçılığı ilə Mədinəyə tərəf yürüşə başladı.
Xüzaə qəbiləsindən bir neçə atlı sürətlə özlərini Mədinəyə çatdırıb vəziyyəti Peyğəmbərə (s) bildirdikdə Allah Peyğəmbəri müharibəyə hazırlıq əmrini verdi. Hərbi sərkərdələrin fikrini öyrənmiş, uzun sürən muzakirədən sonra Salmanın fikri qəbul edilmişdi. Mədinənin ətrafında xəndək qazılmış, müsəlmanlar isə xəndəyin arxasında keşik çəkirdi. Üç min fədakar müsəlman gecə-gündüz çalışaraq 12000 metr uzunluğu, 5 metr dərinliyi və təqribən 6 metr eni olan xəndəklər qazdı. Xəndək boyunca keçid üçün körpü-yol salıb, onlara növbətçi qoyuldu. Xəndəyin arxasında müxtəlif səngərlər düzəldərək şəhəri müdafiə etmək üçün orada ox atanları yerləşdirmişdilər.
Şirk ordusu Mədinəyə çatanda qarşılarında keçilməsi qeyri-mümkün olan bir xəndəyin olduğunu gördü.
Buna görə də xəndəyin arxasında çadır qurmağa məcbur oldu.
Əbu Süfyan ordunun əhval-ruhiyyəsini yaxşılaşdırmaq üçün Bəni-Nəzir yəhudilərin başçısı Həyy ibn Əxtəbi çağırtdırıb əmr etdi ki, Bəni-Qürəyzə yəhudilərinin başçısı Kəb ibn Əsəd ilə görüşərək onlara itaət edənlərlə birlikdə Mədinədə üsyan qaldırsınlar. Bu təqdirdə müşriklərin hücumu üçün də yol açılacaqdı. Həyy ibn Əxtəb Əbu Süfyanın əmrini yerinə yetirdi. Lakin Peyğəmbərimiz (s) öz uzaqgörənliyi ilə işin bu cür baş verəcəyini anlamışdı və beş yüz döyüşçünü şəhərin içində gözlənilən hər hansı bir təhlükəyə qarşı hazır vəziyyətdə saxlayırdı. Beləliklə, düşmənin bu hiyləsi də boşa çıxdı.
Bu vəziyyəti görən müşriklərin əsgərləri gecə-gündüz xəndəyin arxasında gözləmək məcburiyyətində qaldı.
Bir gün müşrik döyüşçülərdən beş nəfər Əmr ibn Əbdəvüdün başçılığı ilə xəndəyin eni az olan yerindən keçməyə müvəffəq oldu.
Əmr bağıraraq deyirdi: “Ey öldürüldükdən sonra cənnətə gedəcəklərini iddia edənlər, hardasınız? Gəlin, sizi oraya göndərək!“ Həzrət Əlidən (ə) başqa heç kim Əmrin cavabını verməyə cürət etmədi.
Əli (ə) ildırım kimi onun üstünə şığıyaraq bir zərbə ilə onu yerə yıxdı və ucadan “Allahu Əkbər” – dedi.
Əmrin yanında onlardan biri qaçanda xəndəyin içinə düşdü, amma Əli (ə) ona da aman verməyib öldürdü. Qalanlar isə qaçıb gedə bildi.
Əlinin (ə) qüdrəti və sürəti İslam əsgərləri üçün meydana böyük bir zəfər gətirmişdi. Belə ki, Peyğəmbər (s) buyurdu: “Əlinin bu fədakarlığı və müvəffəqiyyətinin dəyəri insanların və cinlərin yetmiş illik ibadətindən daha üstündür.”
Sabahı gün Xalid ibn Vəlid məğlubiyyətin əvəzini çıxmaq üçün atlı dəstələrlə birlikdə xəndəyi keçmək istədi. Ancaq İslam əsgərləri onların da qarşısını aldı. Bu vəziyyət düşmənin əhval-ruhiyyəsini tamam pozmuşdu. Peyğəmbərimiz müvəffəq olmuşdu ki, Nəim ibn Məsudun vasitəsilə müşriklərlə Bəni-Qüreyzə yəhudiləri arasında ikitirəlik yaratsın. Ondan sonra da bu iki qəbilə arasındakı müqavilə pozulmuşdu.
Bundan əlavə, Xüzeyfə adlı bir nəfəri də gecə yarısı düşmən əsgərləri sırasına nüfuz edib onları ruhi baxımdan zəiflətmək üçün məmur etmişdi. O müşriklərə havanın soyuqluğu və təhlükəli tufandan danışmış axırda əsgərlərlə başçılar arasında fikir ayrılığı meydana gəlmişdi.
Nəhayət Əbu Süfyan qüvvələrini toplayıb Məkkəyə qayıtmaq məcburiyyətində qaldı. Bunun üçün də gecənin qaranlığından istifadə etdi.
Müsəlmanlar sübh namazını qılmaq üçün qalxdıqları zaman düşmənlərdən bir iz belə qalmadığını gördü.
Peyğəmbərimiz (s) düşmənin qaçdığını öyrəndikdən sonra əshabına hərbi mövqeylərini buraxıb şəhərə qayıtmalarını əmr etdi.

BƏNİ-QÜREYZƏNİN AQİBƏTİ
Xəndək müharibəsindən sonra Peyğəmbərimiz (s) Bəni-Qüreyzə qalasına tərəf hərəkət etdi. İyirmi beş gün davam edən mühasirədən sonra onları təslim olmağa məcbur edib həzrət Əlinin (ə) köməyi sayəsində tərk-silah etdi.
Bəni-Qüreyzə məğlub olduqdan sonra Peyğəmbərdən Mədinədən getmək üçün icazə istədi. Lakin Peyğəmbər (s) onların bu istəyini qəbul etmədi, çünki, onların fürsət tapan kimi yeni bir müharibə planı hazırlayacaqlarını qabaqcadan çox gözəl bilirdi. Eyni şəkildə Bəni-Qəynüqə yəhudiləri də fürsət tapandan sonra Ühüd müharibəsində və Bəni-Nəzir yəhudiləri də Xəndək müharibəsində düşmənə qoşulmuşdu. Nəhayət onlar müharibə əsnasında düşmənlə əməkdaşlıq və xəyanət etdiklərinə görə Səd ibn Übadənin hökmünə təslim oldu. Həmin hökmə əsasən kişilər öldürülməli, var-dövlətləri isə müsadirə olunmalı idi.

HÜDEYBİYYƏ SÜLHÜ
Müsəlmanların daxili müharibələrində ardıcıl qələbə çalması, düşmənlərin, xüsusilə Bəni-Müstələq qəbiləsinin məğlubiyyətə uğraması və həzrət Peyğəmbərə iman gətirməsi Qüreyşi bərk qorxutmuşdu.
Həzrət Peyğəmbər (s) hicri yeddinci ilin zilqədə ayında müsəlmanlardan ibarət min dörd yüz nəfərlə Kəbəni ziyarət məqsədilə Mədinədən Məkkəyə yola düşüb Zülhüleyfə adlı yerdə ehram bağlamışdı.
Bu səfər, mənəvi və ibadi baxımdan əlavə, əhəmiyyətli siyasi dəyərə də malik idi. Bu vəziyyət müsəlmanların Ərəbistan yarmadasında mövqeylərinin yaxşılaşmasından xəbər verirdi.
Qüreyş müşrikləri Peyğəmbərin hərəkətindən xəbərdar olduqda, onların Məkkəyə girmələrinə mane olacaqlarına dair bütlərə and içdi. Xalid ibn Vəlidi iki yüz atlı ilə birlikdə onların qabağını almaq üçün müsəlmanların üstünə göndərdi.
Peyğəmbərimiz (s) toqquşma baş verməsin deyə kəsə yoldan gedərək Hüdeybiyyə ərazisinə çatdı. Peyğəmbərimiz əvvəlcə Qüreyşə onlarla müharibə etmək fikrində olmadığını və müsəlmanların məqsədinin ancaq həcc mərasimini yerinə yetirmək olduğunu bildirsinlər deyə bir neçə elçi göndərdi. Lakin onlar Peyğəmbərin göndərdiyi qasidlər ilə yaxşı rəftar etmədi. Onların rəftar və hərəkətlərindən fikirlərinin yalnız müharibə olması aydınlaşdı.
Həzrət Peyğəmbər (s) bir ağacın altında əshabından yenidən beyət aldı. Onların hamısı Peyğəmbərə söz verdi ki, son nəfəslərinə kimi öz hədəflərinə bağlı qalacaqdır. Qüreyşlilər əhvalatı öyrənəndən sonra qorxub Süheyl adlı bir nəfəri Peyğəmbər ilə sülh müqaviləsi  imzalamaq üçün həzrət Mühəmmədin (s) yanına göndərdi.
Onların istəyi müsəlmanların bu il Məkkəyə daxil olmayıb geri qayıtmaları, gələn il isə silahsız gəlmələrindən ibarət idi. Qüreyş isə müsəlmanları dini mərasimlərində sərbəst buraxıb onların mal və canlarını qoruyacaqdı.
Müsəlmanlardan bəzisi isə Məkkənin fəthinə zəmin yaradan bir müqavilənin parlaq gələcəyini hələ anlaya bilməmişdi.
Lakin bütün bunlara baxmayaraq beş maddədən ibarət sülh müqaviləsi imzalandı. Dediyimiz kimi müsəlmanlardan bəzisi narahat olub Peyğəmbərə etiraz etdi. Müqavilənin maddələrindən biri də bu idi: “Əgər Məkkə müsəlmanlarından biri, Mədinəyə pənah gətirərsə, Qüreyşə geri qaytarılacaq.” Onlar belə güman edirdi ki, bu iş müsəlmanlar üçün zillət və alçaqlıq gətirəcəkdir.
Peyğəmbərimiz isə bu barədə çıxış edərək onların cavabını vermişdi.
İmam Sadiq (ə) bu sülh müqaviləsinin dəyəri haqqında belə buyurur: ”Həzrət Peyğəmbərin (s) həyatında heç bir hadisə Hüdeybiyyə müqaviləsindən xeyirli olmamışdır.”

4. XEYBƏR MÜHARİBƏSİ
Hicri yeddinci ilin rəbiül-əvvəl ayında həzrət Peyğəmbər (s) 1600 İslam əsgəri ilə birlikdə Mədinədən Xeybərə doğru hərəkət etdi. Düşməni qəfildən məğlub etmək üçün sürətlə Qətfan torpaqları ilə Xeybər arasında olan Rasi adlı bir yerə istiqamət aldı. Bu hərbi taktika ilə müttəfiq olan Qətfan ərəbləri ilə Xeybər yəhudilərini bir-birindən ayıraraq onların əlaqəsini kəsdi.
Xeybər qalası hələ gecə ikən müsəlmanlar tərəfindən mühasirəyə alındı. İslam döyüşçüləri xurmalıqlar arasında münasib yer seçərək Xeybər və düşmən əsgərlərinin vəziyyətini öyrənib vuruşmağa başladı. Cəsarətlə canlarından keçərək bütün qalaları bir-bir ələ keçirdi. Sadəcə yəhudilərin müdafiə etdikləri iki əhəmiyyətli qala qalmışdı ki, onlar yuxarıdan müsəlmanları ox yağışına tuturdu.
Peyğəmbərin əmri ilə İslam ordusu üç gün ardı-arası kəsilmədən Əbu Bəkr, Ömər və Səd ibn Übadənin başçılığı altında ayrı-ayrı qalalara basqın etsələr də məğlubiyyətə uğradı. Bunu görən həzrət Peyğəmbər buyurdu: ”Sabah bayrağı elə bir adama verəcəyəm ki, bu qalanı fəth edəcək.”
Hamı o şəxsin kim olduğunu öyrənmək üçün səhəri gözləyirdi. Həmin şəxs Həzrət Əlidən (ə) başqa kim ola bilərdi?
Vəd olunan gün gəlib çatdıqda həzrət Peyğəmbər (s) zəfər bayrağını Əliyə (ə) verərək qalanı fəth etmək vəzifəsini də onun öhdəsinə qoydu. Bununla həzrət Peyğəmbər (s) həzrət Əlinin (ə) o biri qoşun başçılarından daha üstün və dəyərli olduğunu göstərmək istəyirdi.
Əlinin (ə) əsgərləri qalaya yaxınlaşdıqları vaxt Haris və Mərhəb adlı iki döyüşçü qardaş əllərindəki toxmaqları ilə onlara həmlə etdilər. Nəticədə müsəlmanlar onların hücumuna tab gətirməyib qaçdı. Amma həzrət Əli (ə) öz böyük və sarsılmaz müqaviməti ilə onların ikisini də öldürdü. Yəhudilər qorxularından qala qapılarını bağladı. Qaçanlar bu səhnəni görəndə müharibə meydanına qayıtdı. Həzrət Əli (ə) qəzəbli şir kimi qalaya tərəf gəlib onun qapısını yerindən qopararaq özü üçün qalxan etdi. Daha sonra qapını qalanın ətrafındakı xəndəyin üstünə atıb əsgərlərin keçməsi üçün körpü düzəltdi. Bu qapı o qədər ağır idi ki, müsəlmanlardan yeddi nəfər belə onu yerindən tərpədə bilmədi.
Həzrət Əli (ə) özünün bu heyrətləndirici gücü barədə belə buyurmuşdur: “Mən onu öz adi gücümlə qaldıra bilməzdim. Allahın köməyi və imanım sayəsində bu işi görə bildim.”
Nəhayət İslam qüvvələri bütün qalaları ələ keçirərək yəhudiləri ağır məğlubiyyətə uğratdı. Yəhudilər Peyğəmbərə bildirdi ki, öz yerlərində qalıb əkinçiliklə məşğul olmaq və qazanclarının yarsını müsəlmanlara vermək istəyir. Peyğəmbərimiz bu istəyi qəbul edib onları sərbəst buraxdı.

FƏDƏK QƏSƏBƏSİ 
Xeybər qalasının müsəlmanlar tərəfindən işğal olunması xəbəri Fədək qəsəbəsində yaşayanlara çatan kimi onlar da qorxularından tez Peyğəmbərin hüzuruna nümayəndə göndərərək sülh müqaviləsi imzaladı və Fədəyin yarsını Peyğəmbərə (s) verdi. Həzrət Peyğəmbər (s) həmin qəsəbəni qızı Fatiməyə bağışladı ki, ona və məhrumlara yardım olsun.

Həzrət Peyğəmbər (s) Xeybər müharibəsindən sonra yəhudilərin başqa bir mərkəzi olan Vadil-Qüra məntəqəsinə tərəf hərəkət edib oranı da mühasirəyə aldı. Daha sonra onlara da Xeybər yəhudiləri kimi, öz torpaqlarında qalaraq qazanclarının yarsını müsəlmanlara vermələrinə icazə verdi.
Həzrət Peyğəmbər (s) bu müqavilələrlə İslam ordusunun düşmən qarşısındakı hücum və müdafiə gücünü artırmaq üçün öz iqtisadi vəziyyətini düzəltmiş oldu.

5. MUTƏ MÜHARİBƏSİ
Peyğəmbərimiz Vusra padşahını İslama dəvət etmək üçün onun yanına elçi göndərdi. Elçi Mutə torpaqlarına çatdıqda, o diyarın hakimi həmin elçini şəhid etdi. Həmin hadisədən sonra Peyğəmbər on altı təbliğatçını oraya göndərdi.
Ancaq onların hamısı öldürüldü, onlardan yalnız bir nəfər sağ qaldı.
Sağ qalan təbliğatçı gecə vaxtı qaçaraq Mədinəyə gəldi. Bu iki hadisə Peyğəmbərə (s) çox ağır təsir etdi və səbəb oldu ki, hicri səkkizinci ilin cəmadiül-əvvəl ayında Mutəyə ordu göndərsin. Müharibə elan olduqdan sonra on min nəfər könüllü əsgər müharibəyə hazırlaşdı. Peyğəmbərimiz onlar üçün bir nitq söyləyib daha sonra sərkərdələri aşağıdakı şəkildə təyin etdi: Cəfər ibn Əbu Talib birinci sərkərdə, Zeyd ibn Harisə ikinci sərkərdə, Abdullah ibn Rəvahə üçüncü sərkərdə. Əgər onlardan hansı biri şəhid olsaydı, ardıcıl olaraq o birisi onun yerinə keçəcəkdi. Əgər üçü də şəhid olsaydı, əsgərlər öz aralarından bir nəfəri seçib başçı təyin edəcəkdi.
İslam əsgərləri Mutə torpaqlarına tərəf hərəkət edib Muan şəhərinə çatdıqda oradakı müsəlmanlar xəbər verdi ki, Rum Qeysəri Herakl yüz min nəfərdən ibarət Rum ordusu ilə yüz min nəfər ərəb ordusunu müharibə üçün bir yerə toplamışdır.

BƏRABƏR OLMAYAN MÜHARİBƏ
İki yüz min nəfərdən ibarət düşmən ordusu on min nəfərdən ibarət İslam ordusuna hücum etdi. Cəfər şəhid olana qədər şücaətlə döyüşdü. İkinci və üçüncü sərkərdə də eyni şəkildə döyüşərək şəhid oldu.
Daha sonra əsgərlər Xalid ibn Vəlidi özlərinə başçı seçdi. Xalid təcrübəli və ağıllı adam idi. O belə fikirləşdi ki, əgər müharibə bu şəkildə davam etsə onların hamısı öləcək. Demək başqa bir hərbi taktika ilə düşmənin hücumunun qarşısını almaq lazımdır.
O, əsgərlərə gecə yarsı geri çəkilmələrini, səhər isə hay-küylə müharibə meydanına yenidən girmələrini əmr etdi. Bu zaman düşmən belə güman edəcəkdi ki, Mədinədən təzə köməkçi qüvvələr gəlmişdir.
Xalid bu taktika ilə düşməni qorxudub müharibəni dayandırmağa müvəffəq oldu.
Əshabın şəhid olması xəbəri Peyğəmbərə (s) çatanda o həzrət (s) çox narahat olub onların ölümünə ağladı, Xalidi isə müvəffəqiyyətinə görə təbrik etdi.

6. MƏKKƏNİN FƏTHİ
Müsəlmanların Mutə müharibəsində geri çəkilməyə məcbur olmaları, Qüreyş müşriklərini cəsarətləndirmişdi. Onlar müsəlmanların zəifliyini güman edirdi. Ona görə də Hüdeybiyyə müqaviləsinə baxmayaraq onlarla müqaviləsi olan müşriklər Bəni-Bəkir qəbiləsinin köməyinə gəlib müsəlman Xüzaə qəbiləsinə hücum edərək onların bir çoxunu öldürdü.
Bu hadisənin cavabsız qalmayacağını düşünən Əbu Süfyan, Peyğəmbərlə (s) müqavilənin müddətini artırmaq və bu hadisəyə görə üzr istəmək üçün tez Mədinəyə gəldi.
Amma Peyğəmbərimiz onunla soyuq davranıb müsbət cavab vermədi. Əbu Süfyan əliboş Məkkəyə qayıtdı. Həzrət Peyğəmbər (s) müharibə elan edən kimi on min döyüşçü hazır olduqlarını bildirdi.
Düşmənə qəfildən hücum etmək və bu barədə müşriklərə heç bir xəbərin çatmaması üçün Mədinənin ətrafına növbətçi qoyulmuşdu.
Amma Hatib adlı xəyanətkar bir şəxs, Məkkədə qohumları olduğu və Qüreyşdən qorxduğu üçün, bir qadının vasitəsilə Qüreyşə məktub yazdı. Ancaq bundan xəbər tutan müsəlmanlar məktubu həmin qadından alıb, Hatibi cəzalandırdı. Peyğəmbərimiz əmr etdi ki, heç kim onunla danışmasın. Bu cəza onun üçün ölümdən də ağır idi.
Həzrət Peyğəmbər (s) hicri səkkizinci ilin ramazan ayının onunda hərəkət əmrini verdi. İslam əsgərləri sürətlə irəliləyib bir həftə ərzində Məkkəyə çataraq şəhər yaxınlığında çadır qurdu. Peyğəmbərimiz öz müharibə taktikası əsasında əmr etdi ki, əsgərlər gecə vaxtı çöldə od yandırsınlar. Beləliklə düşmən Mədinədən böyük bir ordu gəlməsini və onların müharibəyə hazır olmasını zənn edəcəkdi. Tonqallardan qalxan alovlar, müsəlmanların hay-küyü, dəvə və atların kişnəməsi bütün çölü bürümüşdü. Əbu Süfyan və Qüreyş böyüklərindən bir qrupu vəziyyəti daha yaxından öyrənmək üçün oraya gəldikdə çox qorxdu. Əbu Süfyan yanında onlara heyrətlə belə demişdi: “İndiyə qədər belə böyük bir ordu görməmişəm!”
Əbu Süfyan Abbasla görüşüb danışığa başladı. Abbas Əbu Süfyana aman verib onu Peyğəmbərin hüzuruna gətirdi və dedi: “Əbu Süfyan qüdrəti sevir və onun bu zəif nöqtəsindən müsəlmanlar yaxşı istifadə edə bilər.”
Həzrət Peyğəmbər (s) müsəlmanların xeyrini nəzərdə tutub buyurdu: “Hər kim Əbu Süfyanın evinə pənah aparsa, amandadır. Əbu Süfyan bu haqda Məkkə əhalisinə söz verə bilər.” Əbu Süfyan bu imtiyazı alıb Məkkəyə qayıtdıqda, İslam əsgərlərinin əzəmətini camaat üçün danışaraq onları qorxutdu.
Beləliklə psxoloji baxımdan onları İslam əsgərlərinə qarşı döyüşməkdən çəkindirdi. Nəhayət, Məkkə qan tökülmədən müsəlmanların əlinə keçdi.

ÜMUMİ ƏFV
Müsəlmanların bir hissəsi, xüsusilə də mühacirlər, intiqam almaq istəyirdi. Lakin həzrət Peyğəmbər (s) ümumi əfv elan edib buyurdu: “Bu gün rəhmət günüdür, intiqam almaq üçün deyildir. Heç kimin camaatla, bir neçə nəfəri çıxmaq şərtilə, pis rəftar etməyə haqqı yoxdur. O neçə nəfəri isə hər yerdə tapsanız öldürün. Çünki onların cəzasını əfv etmək mümkün deyil!”
Daha sonra Peyğəmbər (s) onların adlarını sadaladı. Həzrət Peyğəmbər (s) bir az istirahət etdikdən sonra Allahın hərəminə gedib Kəbəni o murdar bütlərdən təmizlədi. Daha sonra Bilal azan verərək hamı birlikdə namaz qıldı.

7. HÜNEYN MÜHARİBƏSİ
Müşriklərin mərkəzi olan Məkkə şəhərinin müsəlmanların əlinə keçməsi Məkkə ətrafındakı qəbilələr arasında böyük qorxu yaratmışdı. Həmin qəbilələr müsəlmanların əleyhinə hərbi ittifaq təşkil etmək üçün bir yerə yığışdı.
Onlar müştərək bir qərar alaraq Həvazin qəbiləsinin başçısı Malik ibn Ovfi özlərinə sərkərdə seçdi.
Bu hərbi ittifaqın təşkil olunması xəbəri həzrət Peyğəmbərə çatan kimi bir nəfəri qəbilələrin arasına göndərdi ki, vəziyyəti yaxından öyrənsin. Peyğəmbərin göndərdiyi adam öz vəzifəsini yerinə yetirdikdən sonra Məkkəyə qayıdıb vəziyyət barədə o həzrətə məlumat verdi.

HÜNEYNƏ DOĞRU HƏRƏKƏT
Həzrət Peyğəmbər (s) düşmənin vəziyyətini tam şəkildə öyrəndikdən sonra on iki min silahlı əsgərlə hicri səkkizinci ilin şəvval ayının beşində Hüneyn vadisinə tərəf hərəkət etdi. Düşmən əsgərlərinin başçısı Malik üç nəfəri kəşfiyyat üçün İslam əsgərlərinin arasına göndərdi.
Onlar İslam əsgərlərinin qüdrətini görəndən sonra qayıdıb əhvalatı ona danışdı.
Malik başa düşdü ki, müsəlmanlarla bacara bilməyəcək. Ona görə də əsgərlərinə əmr etdi ki, Hüneyn boğazının yüksəkliklərinə çıxıb, qayalıqların arasında gizlənsinlər və orada özləri üçün səngər düzəltsinlər. O istəyirdi ki, İslam əsgərləri boğazdan keçəndə onlara qəfildən yürüş etsin.

HÜNEYN BOĞAZINDA
Hicri səkkizinci ilin şəvval ayının onunda çərşənbə axşamı İslam əsgərləri Hüneyn vadisinə çatdı.
Peyğəmbərin əmrilə gecəni istirahət etdilər. Səhər tezdən Xalid, əsgərlərin sərkərdəsi olaraq, vadiyə girmişdi.
Hər baxımdan hazırlanmış olan düşmən birdən-birə hər tərəfdən İslam əsgərlərinə hücum etdi.
Gecənin qaranlığı, atların hürkməsi və təzə müsəlman olmuş iki min əsgərin İslam ordusunda olması düşmən üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Bunun nəticəsində Xalid geri çəkilmək məcburiyyətində qalmışdı. Daha sonra əsgərlər qaçmağa başladı. Həzrət Peyğəmbərin ətrafında olan mühafiz dəstəsindən yalnız on nəfər qalmışdı. Peyğəmbərimiz uca səsi olan bir nəfərə əmr etdi ki, qaçanları köməyə çağırsın və onlardan geri qayıtmalarını tələb etsin.
Abbasın uca səsi qaçanları geri qaytardı. Müharibənin əvvəlində qələbə çalan düşmən qoşunu yavaş-yavaş öz gücünü itirməyə başlamışdı. Nəhayət düşmənin müdafiə xətti qırıldığından düşmən əsgərləri bir çox qənimət geridə qoyaraq qaçmağa başladı. Həzrət Peyğəmbər (s) bir hərbi hissəni onların dalınca göndərdi ki, bir daha ittifaq qurmasınlar deyə düşməni darmadağın etsinlər.
Düşməni qovan hissə öz vəzifəsini yerinə yetirib qayıtdıqdan sonra Peyğəmbərimiz qənimətləri əsgərlərin arasında böldü.

8. TƏBUK MÜHARİBƏSİ
Hicri döqquzuncu ilin rəcəb ayında Peyğəmbərə xəbər verildi ki, müsəlmanların şimal-şərq (Ərəbistan) sərhədi Rum imperiyası tərəfindən təhdid olunur və onlar İslam torpaqlarına hücuma keçməyə hazırlaşır.
Həzrət Peyğəmbər (s) güclü bir ordu topladıqdan sonra, əvvəllər öz hədəfini gizlətdiyi halda, bu dəfə əksinə, hədəfini hamıya elan etdi və onlardan əllərindən gələn köməyi İslam ordusundan əsirgəməmələrini istədi. Xalq böyük həvəs və istəklə əsgərlərə lazım olan hər şeyi təmin edib müharibə xəzinəsini doldurdu.

MÜNAFİQLƏRİN RƏFTARI 
Münafiqlər könüllü İslam əsgərlərinin səfərbər olduqları andan etibarən psixoloji müharibəyə başlayıb müxtəlif şayələrlə xalqı Rum əsgərlərindən qorxudurdu.

Münafiqlər zəhərli təbliğatlarını apara bilmək və xalqı cihadda iştirak etməkdən çəkindirmək üçün Zirar adlı bir məscid də tikdi. Lakin Peyğəmbərin qəti mövqeyi onların bütün hiylələrini puça çıxartdı.
Həzrət Peyğəmbərin əmrilə münafiqlərin yığıncaq mərkəzi olan Süveyləmin evi yerlə yeksan olundu, bununla da onların bütün planları nəticəsiz qaldı.

TƏBUKA DOĞRU
Otuz min döyüşçüdən ibarət misilsiz İslam ordusu hazırlandıqdan sonra Mədinə çölündə çadırlar quruldu.
Həzrət Peyğəmbər (s) başçılığl öz öhdəsinə aldı və ordunu təftiş etdikdən sonra əsgərlər üçün bir nitq söylədi.
Daha sonra Əlini (ə) Mədinədə öz canişini təyin edib Təbuka doğru yola düşdü. İslam ordusu çölün qızmar istisində 600 kilometr yol gedib Təbuka çatdıqda orada Rum ordusundan heç bir xəbər-ətərin olmadığını gördü. Onlar qəlbləri şəhidlik eşqilə yanan güclü İslam ordusunun hərəkət etməsindən xəbərdar olan kimi şimala tərəf geri çəkilmişdi.
İslam ordusu iyirmi gün gözlədikdən sonra heç bir toqquşma baş vermədən, Peyğəmbərin əmrilə Mədinəyə qayıtdı.

MÜNAFİQLƏRİN HİYLƏSİ
Təbukdan qayıdanda xalqdan qorxduqları üçün orduya qoşulan münafiqlərdən bir qrupu Təbukun dar keçidlərində gizləndi. Onlar gecənin qaranlığından istifadə edib Peyğəmbərimizin dəvəsini hürkdürək, Həzrəti dərəyə atıb öldürmək istəyirdi. Amma onların bu hiyləsi nəticəsiz qaldığı üçün qaçmağa məcbur oldular. İslam əsgərləri onları öldürmək istəyirdi, lakin Peyğəmbər bu işdə onlara mane oldu.
Həzrət Peyğəmbər (s) qayıdandan sonra Allahın əmrilə münafiqlərin mərkəzi olan Zirar məscidini uçurtdu.

MÜŞRİKLƏRDƏN BƏRAƏT
Hicri doqquzuncu ilin zilhəccə ayının onunda, həcc mərasimi əsnasında, müşriklər yenə də öz köhnə ənənələrinə sadiq qalıb bu mərasimdə iştirak etmişdi. Müşriklər haqqındakı surə nazil olan kimi Peyğəmbər (s) Allahın əmrilə həzrət Əliyə (ə) Məkkəyə gedib xalqa bu ayəni oxumağı buyurdu: “Bu ildən sonra heç bir müşrik həcc mərasiminə gəlməyəcək və heç bir çılpaq Kəbə ətrafında təvaf etməyəcək.” Həzrət Əli (ə) öz vəzifəsini yerinə yetirmək üçün Məkkəyə gəlib “müşriklərdən bəraət” surəsini Allahın evini ziyarət edənlərə oxuduqdan sonra Peyğəmbərin əmrini onlara bildirdi.

MÜBAHİLƏ
Həzrət Peyğəmbər (s) əhəmiyyətli ölkələrin başçılarına məktub göndərdikdən sonra Nəcran xristianlarının hakiminə də məktub yazaraq oranın xristianlarını İslama dəvət etdi. Həzrət (s) həmin məktubda onlardan ya İslama iman gətirmələrini ya da vergi verərək İslam hökumətinin himayəsi altında yaşamalarını istəmişdi.
Xristianların başçısı müqəddəs kitablarda oxumuşdu ki, həzrət İsadan sonra başqa bir peyğəmbər gələcək. Buna görə də həqiqəti öyrənmək üçün Mədinəyə bir neçə tədqiqatçı göndərdi. Onlar Mədinəyə gələndən sonra Peyğəmbərlə mübahisə etsələr də qane olmadı. Allah tərəfindən mələk nazil olub dedi ki, hər iki qrup qabaqcadan təyin olunmuş bir vaxtda çölə gedib Allaha yalvarsınlar və yalancı olan qrupa lənət oxusunlar.”
Mübahilə vaxtı gəlib çatdıqda Peyğəmbər (s) müsəlmanlar və qohumlarının arasından yalnız dörd nəfəri özü ilə birlikdə seçib gətirdi. O, Hüseyni (ə) qucağına almış, Həsənin (ə) əlindən tutmuşdu. Fatimə (s.ə) ilə Əli (ə) isə onun dalınca gəlirdi. Xristianların başçısı onları görən kimi belə dedi: “Allaha and olsun, elə simalar görürəm ki, əgər lənət etsələr bu çöl cəhənnəmə çevrilər, əzabı Nəcrana qədər çatar. Buna görə də bütün xristianların məhv olmasından qorxuram.” Xristianlar o andan etibarən nəhayət vergini ödəməyi, eləcə də hər il müsəlmanlara iki min uzun paltar və otuz zireh verməyi qəbul etdi.

VİDA HƏCCİ
Həzrət Peyğəmbər (s) hicri onuncu ilin zilqədə ayının iyirmi beşində əmr etdi ki, xalqa belə elan etsinlər:
–Allahın Peyğəmbəri Allah evini ziyarət etməyə gedəcək və hər kim istəsə onunla birlikdə gedə bilər.” Bu xəbər xalqı həyacana gətirdi və coşqun qəlbli minlərlə müsəlman bu işə hazır olduqlarını bildirdi. Peyğəmbər (s) Əbu Dəcanəni Mədinədə özünə vəkil seçib əshabı ilə birlikdə yola düşdü. Zulhüleyfə ərazisinə çatdıqları vaxt ehram geyib “ləbbeyk” deyərək Məkkəyə doğru yola düşdü. On gün sonra Məkkəyə çatıb həcc əməlləri və vacibatını yerinə yetirdi. Həzrət Peyğəmbər Ərəfə günü və ondan sonrakı gün xalq üçün nitq söyləyib onları dində müqavimətə, eləcə də bu dinə qarşı daha sıx bağlılığa çağırıb tövsiyə etdi.

QƏDİR-XUM
Zilhəccə ayının on səkkizi, cümə axşamı Peyğəmbər (s) Cöhfədən Xum vadisinə çatdıqda Cəbrail (ə) Allah-taaladan xəbər gətirdi ki, Əlini (ə) özündən sonra xəlifə elan etsin!
Bu vəzifəni, öhdəliyi yerinə yetirmək üçün Həzrət (s) hamını çağırıb belə buyurdu: “Peyğəmbər sizinlə əhəmiyyətli bir mövzu haqqında danışacaq. Hamı gəlsin.“ Minlərlə hacı o qızmar havada Peyğəmbəri eşitmək üçün bir yerə toplaşmışdı. Peyğəmbərimiz namaz qılandan sonra, onun üçün düzəldilmiş xüsusi yerdə oturub buyurdu: “Həmd və səna Allaha məxsusdur. Ondan yardım dilər, Ona inanar və Ona təvəkkül edirəm. Mən şəhadət verirəm ki, ondan başqa məbud yoxdur, Mühəmməd onun qulu və peyğəmbərdir. Ey camaat, mən sizin aranızda iki dəyərli şeyi, Quranı və Əhli-beyti əmanət qoyuram. Onlar qiyamət günündə kövsər hovuzunun başında mənə qovuşmayınca heç vaxt bir-birindən ayrılmayacaq. Buna görə də Qurana və Əhli-beytə bağlanın və onlardan heç vaxt uzaqlaşmayın ki, həlak olarsınız!”
Daha sonra Əlinin (ə) əlindən tutub göyə qaldırdı və buyurdu: “Ey camaat, mən hər kimin mövlasıyamsa, Əli də onun mövlasıdır. Allahım, onu sevəni sev, onunla düşmən olana düşmən ol, onun dostlarına yardım et, onu alçaltmaq istəyənləri alçalt!” Peyğəmbər (s) xütbəsini qurtarandan sonra mələk nazil olaraq bu müjdəni verdi: “Bu gün Əlinin sevilməsi ilə İslam dini kamil və Allahın nemətləri xalqa tamamlanmış oldu.”

HƏZRƏT MÜHƏMMƏD(s)İN VƏFATI
Peyğəmbərimiz həcc səfərindən qayıtdıqdan sonra xəstələnib yatağa düşmüşdü. Hiyləgər və həmişə fürsət sorağında olan bir qrup peyğəmbərlik iddiası etsələr də o həzrətin əmrilə qətlə yetirildi. Bir gün Peyğəmbər (s) ağır xəstə olduğu halda, Əli (ə) ilə birgə Bəqi qəbristanlığına, əshabın qəbirlərini ziyarət etməyə getdi. Daha sonra evinə qayıtdı. Peyğəmbərin xəstəliyi gündən-günə şiddətlənirdi. Nəhayət hicri on birinci ilin səfər ayının 28-də, mübarək başı həzrət Əlinin sinəsində ikən Allaha qovuşdu və bütün İslam dünyasını sonsuz bir yasa, matəmə qərq etdi. /